Sultonmurod Olim, Sunnat Ahmedov, Rahmon Qo‘chqorov

Nazariy m a’lumot
ISHQIY-QAHRAMONLIK DOSTONLARI
Doston
xalq og‘zaki ijodi va o ‘zbek m um toz adabiyotida keng 
foydalanib kelinayotgan epik shakllardan biridir. «Doston» so‘zi 
xilma-xil m a’noni bildirib kelgan. M asalan, «doston» forschada 
epik asar nom ini anglatadigan so‘z b o ‘lib, u hatto qissa, rom andek 
katta nasriy asarlarga ham nisbat beriladi. Siz bilan biz o ‘rganayotgan 
doston esa xalq og‘zaki ijodida yaratilgan va yaratilayotgan muayyan 
kompozitsion yaxlitlikka ega b o ‘lgan xalq dostonlaridir. Ular yozma 
adabiyotdagi «Suhayl va Guldursun», «Farhod va Shirin», «Layli 
va M ajnun» kabi dostonlardan fantaziya ko ‘lami, k o ‘z k o ‘rib, 
quloq eshitmagan voqealar, aql bovar qilmaydigan qahramonliklar 
tasviri bilan farq qiladi. T o ‘g‘ri, yuqorida nom lari tilga olingan 
dostonlarda ham fantastik unsurlar, m ubolag‘ali o ‘rinlar mavjud. 
Biroq ulam ing birortasi sujet erkinligi, favqulodda qiziq voqealar 
borasida xalq dostonlari bilan tenglasha olmaydi.
D ostonlarim izda xalqim izning baxtli kunlar, ro ‘shnoliklar 
haqidagi orzu-umidlari, faqat yaxshilikka, yorug‘ kunlarga erisliish 
istagi yotadi. E ’tibor bersangiz, dostonlar muvaffaqiyatli yakun 
bilan tugaydi. Asar qahram onlari juda katta fojialami, qiyinchi- 
liklami boshlaridan kecliiradilar, og‘ir sinovlarga bardosh beradilar, 
oxir-oqibat m urod-m aqsadlariga erishadilar.
Xalq dostonlarining ko ‘pchiligiga xos xususiyat — ularda ishq- 
m uhabbat m avzusining ustunligidir. D ostonlardagi voqealar 
qahram onlam ing ishqiy sarguzashtlari fonida kechadi. M asalan, 
dunyoga m ash h u r «A lpom ish»ni olasizm i, «Ravshan» yoki 
«K untug‘mish» dostonlarini olasizmi, bari-barisida m uhabbat 
mavzusi ustuvorlik qiladi. D arhaqiqat, m uhabbat — muqaddas 
tuyg‘u. Bekorga xalqimiz «Ishqsiz eshak — dardsiz kesak», demaydi. 
Sevimli shoiramiz N odirabegim ta ’biri bilan aytganda esa:
«Muhabbatsiz kishi odam emasdur,
Gar odamsan, muhabbat ixtiyor et».
M uhabbat insonni ezgulikka yetaklaydi, sevgan kishi har 
q a n d ay q a h ra m o n lik k a q o d ir h iso b la n a d i. Biz o ‘rg an g an
«Kuntug‘mish» dostoni sevishganlar haqida chiroyli asar, uning 
ja n rin i ish q iy -q ah ram o n lik dostoni, deb belgilash m um kin.

---

C hunki K untug‘m ish dostonda katta qahram onliklar ko ‘rsatadi: 
yurtga qiron keltirgan ajdarni yengadi, tosh bostirib q o ‘yilgan 
kigiz ostidan chiqib ketadi. Bu qahram onliklar shunchaki o ‘zini 
k o ‘rsatish emas, avvalo xalqni ajdar ofatidan qutqazgan b o ‘lsa, 
sevikli yori, bolalarini deb g ‘oyat tang bir holatda yovlari o ‘rab- 
chirm ab, ustidan tosh bostirib ketgan kigiz orasidan xalos b o ‘lib 
chiqadi.
U m um an, K untug‘mishning dostondagi hayoti qahram onlik 
bilan kechadi. Uning Xolbeka visoliga yetishish uchun uzoq safarga 
otlanislii, yo‘lidagi barcha to ‘siq-g‘ovlami yengislii haqiqiy insoniy 
jasorat, fidoyilikdir. D ostondagi Xolbeka, Gurkiboy va M ohiboy 
harakatlarida ham qahramonlik belgilari mavjud. Axir Xolbekaning 
sevgan yori, bolalari uchun jonini berishga tayyorligi, Gurki- 
boyning ukasi u ch u n o ‘zini fido qilishga shayligi (uning dor 
ostidagi so‘zlarini eslang) qahram onlik emasmi?!
Birgina «Kuntug‘mish» dostoni emas, boshqa dostonlarda ham
asar personajlari turli qahram onlik nam unalarini ko ‘rsatadilar, 
bu qahram onliklar odam lam ing og‘irini yengil qiladi, el-yurtga 
ro ‘shnolik keltiradi. Baxshi bobolarimiz sevib kuylagan «Kun- 
tug‘mish» kabi ishqiy-qahram onlik dostonlari bizni m uhabbatdek 
ezgu tuyg‘un i qadrlashga undaydi, fidoyilik, qahram onlikka 
chorlaydi, chunki ishq-muhabbat, qahramonlik, jo ‘mardlik doimo 
egizak tushunchalardir.