Султонмурод олим, филология фанлари номзоди, “Нақшбандия” журнали бош муҳаррири. «Лисон ут-тайр»нинг

Ишқ мулкида гадову шоҳ бир,
Дайр ичида раҳбару гумроҳ бир.

Лекин бу ҳали асосий мақсад ифодаси эмас. Тўғри, бу билан Ҳудҳуд қушларга олдинги ҳаётларини унутишни тарғиб этиб, энди мен шоҳ эдим, мен гадо эдим, деб ўйлаш у ёқда турсин, ҳатто, ошиқлик оташи кишини дину иймонини ҳам унутишга олиб боради, демоқчи.

Шайх Санъон ҳикояти, аслида, достондаги «қушларнинг йўл кайфиятин Ҳудҳуддин саволи ва онинг жавоби» деган 78-бобнинг ҳаётий далили сифатида келтирилган. Ана шу 78-бобда ғоя назарий жиҳатдан илгари сурилган эди.
Симурғни (яъни Оллоҳни) топиш йўлида ишқ кулли сифат, яъни асосий ‒ умумий жиҳат ҳисобланади. Энди ишқ аҳлига бировнинг маслаҳати кор қилмайди. Чунки у мақсади сари интилаверади. Бу йўлда ҳеч нарсадан қайтмайди:


Ким бу йўлда ишқдур кулли сифат,
Ишқ аҳлидин йироқдур маслаҳат.

Кимки чинакам ишққа мубтало бўлган бўлса, унга жон таслим этгани маъқулроқ, лекин, шуниси ҳам борки, энди унинг жонига офат етса ҳам, парвосига келмайди:

Кимга дарду ишқ муставлодурур,
Тарки жон этмак анга авлодурур.


Кимки жонон сори онинг ройи бор:
Жонға офат етса, не парвойи бор?!
Кўриниб турибдики, бу ‒ ўта рамзий бир ишқ.
Шоир китобхонни Шайх Санъон ҳикоятига тайёрлаб борган эди. 77-боб тарзида келган ҳикоятда бир ўта хушрўй подшоҳнинг ўзини ўзи ва халқи кўриши учун қасри олдида бир катта ойина ясатгани баён этилади. Унда шундай байт бор:


Бермайин бу кўзгуга аввал жило,
Акс анда солмағай ул подшоҳ.

Подшоҳ (бунда асар воқеаси жиҳатидан Симурғ қушга, моҳият эътибори билан эса Оллоҳга ишора бор) аввал бир кўзгу ясатмай туриб аксини кўра олмаслиги айтиляпти. Бу кўзгу эса кўнгил рамзи эканини шоир олдин айтган эди:

Сен бу кўзгуни кўнгул қилғил хаёл, ‒
Ким солур аксини онда ул жамол.


Қасри ‒ тан, онда кўнгулни кўзгу бил,