Strukturaviy tilshunoslik

Til birliklari                       Nutq birliklari 

 

 

   fonema                                            tovush 

 

  morfema    

 

 

                so‘z 

                   

leksema 

 

 

             so‘z   birikmasi 

                     

 model 

 

 

 

                gap 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

TIL  BIRLIKLARI VA ULARGA XOS XUSUSIYATLAR 

   1.  Fonema  –  tilning  eng  kichik  minimal  birligi,  biroq  til  sistemasida  eng 

maksimal vazifani bajaradi.  U ta’sir qilish, sezgi uyg‘otish quvvatiga ega. Fonema 

morfema  va  so‘zlarni    farqlaydi,  faqat  ifoda  tomoniga  ega.  Fonema  inson  nutq 

a’zolari  yordamida  hosil  qilinadigan  tovush  tiplarining  nutqqacha  bo‘lgan, 

reallashmagan,  umumlashgan  andozalari  bo‘lib,  invariant  hisoblanadi.  Uning 

nutqda  so‘z  tarkibidagi  ko‘rinishi,  qurshov  tovushlar  ta’sirida  paydo  bo‘lgan 

qiyofasi esa  variantdir.   

2.  Morfema  -    tilning  eng  kichik  ma’no  birligi,  shakl  va  mazmun  jihatiga 

ega  2 tomonlama birlik. So‘z shakli tarkibida ishtirok etayotgan morfema varianti 

– morf deyiladi. Morfning faqat o‘zi uchun qulay vaziyatlarda yuzaga chiqadigan, 

tanlab  ishlatiladigan    shakli  allomorf  deyiladi.  Morfema  so‘z  kabi  mustaqillikka 

ega  emas,  u  nutqda  leksema,  so‘z  shakli  tarkibida  funksional  qism  sifatida  

qo‘llanadi.  

3.  Leksema    -  morfema  kabi  2  tomonning:  tovush  va  ma’no,  ifoda  va 

mazmunning bir bsi va gap kabi utunligidan tashkil topadi.  Leksemaning tovush, 

ifoda  touning  jamiyat  a’zolari  moniga  nomemalar,  ma’no  –mazmun  tomoniga 

denotatlar – predmetlar kiradi.  Leksemaning eng muhim xususiyati  uning jamiyat 

a’zolari  uchun    tayyorligidir.  Leksema    til  sistemasining  lug‘at  boyligi,  u  so‘z 

birikmasi va gap uchun material  hisoblanadi. 

4. Model – muayyan qolip, tayyor qurilma bo‘lib, leksemalar va morfemalar 

ushbu  qoliplar  asosida    birikadi.  Odatda,  har  bir  tilda  o‘ziga  xos  qoliplar 

andazalari,  chizmalari  mavjud  bo‘ladi.  Til  birliklari  birikish  jarayonida      shu 

qoliplarning muayyan chizmasi asosida  birikishi  talab etiladi