2. Iste’mol va jamg‘armalarning o‘zaro bog‘liqligi, ularni belgilaydigan omillar. Ishlayotgan daromad va iste’mol o‘rtasidagi munosabat iste’mol funktsiyasi deb ataladi. Jamg‘armalardan olinadigan daromadga qaramlik tejamkorlik funktsiyasi deb ataladi.
Ham iste’mol, ham tejamkorlik daromad darajasiga bevosita bog‘liq va bir xil omillar ta’sir ko‘rsatadi
Daromad = Jamg‘arma + Iste’mol
Iste’mol = Daromad - jamg‘arma
Jamg‘arma = Daromad - iste’mol.
Jamgarmaga moyillik deganda, ruxiy omillardan biri bulgan, insonning jamgarishga xoxishi tushuniladi. O‘rtacha moyillik iste’mol qiladigan (ARS) va saqlash uchun o‘rtacha tezligi (ARS) o‘rtasida farqlanadi.
Iste’mol qilinadigan o‘rtacha daromad iste’molga yo‘naltirilgan jami daromadning nisbati:
APC = (C / Y)
Saqlashning o‘rtacha tezligi - jami daromadning ulushi:
APS = (S / Y)
Daromad qancha ko‘p bo‘lsa, tejash qobiliyati qanchalik katta bo‘lsa.
Odamlarning daromadi o‘zgarishi (o‘sishi yoki tushishi) mumkin. SHuning uchun, daromadning ushbu qismining qaysi qismini iste’mol qilganlarini va ular nima to‘plashini bilish muhimdir.
Iste’mol qilinadigan daromadning nisbati yoki qisqarishi (qisqarishi) ning bir qismi "iste’mol qilishning marginal moyilligi" deb ataladi.
Tushishni iste’mol qilishning marginal moyillik iste’moldagi o‘zgarish darajasi iste’mol o‘zgarishiga olib keladigan daromadlar o‘zgarishiga nisbatidir:
MPC = (DC / AY) × 100%
Marginal iste’mol qilishning moyillik darajasi noldan biriga teng:
0 Saqlashning marginal moyilligi daromadlarning har qanday o‘sishining jamg‘arishga ketadigan nisbati yoki S ga bog‘liq bo‘lgan munosabatdir:
MPS = (DS / AY) × 100%
Soliqlar to‘lashdan keyin daromadlarning o‘zgarishi uchun DSX va YMM summasi har doim biriga teng bo‘lishi kerak, ya’ni. daromad o‘sishi iste’molga yoki mablag‘ga sarflanishi mumkin. Demak, talab ulushi (MDC) va jamg‘arma ulushi (XQS) daromadning barcha o‘sishini o‘zlashtirishi kerak: MPC + MRS = 1.
Daromadga qo‘shimcha ravishda boshqa omillar ham iste’mol va mablag‘larni tejashga ta’sir qiladi:
1) Boylik. Oilada (ko‘chmas mulk + qimmatli qog‘ozlar) ko‘proq to‘plangan boylik, mablag‘larni tejashga qanchalik katta ehtiyoj bo‘lsa va tejash miqdori qancha kichik bo‘lsa.
2) narx darajasi. Narxlar darajasining o‘sishi iste’molni pasaytiradi, narx darajasining pasayishi uni oshiradi.
3) Kutilayotgan natijalar. Agar narx oshishi kutilsa va tovarlarning etishmasligi bo‘lsa, unda iste’mol kuchayadi va mablag‘lar kamayadi kelajakdagi narxlarni va bo‘sh javonlarni chetlab o‘tish uchun odamlar "kelajakka sotib olishlari" mumkin.
4) Soliq solish. Soliqlar qisman iste’mol va qisman tejalishi hisobidan to‘lanadi. SHuning uchun soliqlarning o‘sishi iste’mol va mablag‘larni kamaytiradi. Soliqlar kamayishi ularni yanada kuchaytiradi.
Investitsiyalar, ularning manbalari, funktsiyalari, turlari va omillari, ularning darajasini belgilaydi.
Investitsiyalar - iqtisodiyotning turli sohalarida va qimmatbaho qog‘ozlarda mamlakat va xorijda xususiy sektor va davlat tomonidan uzoq muddatli kapital qo‘yilmalar. Investitsiyalar ishlab chiqarish vositalarini oshirish, depozitlarni ko‘paytirish, aholining aktsiyalarini sotib olish narxini o‘z ichiga oladi. Investitsiya siyosati iqtisodiy tsikllarning bosqichlarini o‘zgartirishda namoyon bo‘ladi. Kümülatif investitsiyalar va aniq investitsiyalar mavjud.
Sof sarmoyalar jami sarmoya va amortizatsiya o‘rtasidagi farqdir. Iqtisodiy o‘sish nafaqat aniq investitsiyalar orqali amalga oshirilishi mumkin. Rivojlanayotgan iqtisodiyot uchun jami investitsiyalar ko‘proq amortizatsiya hisoblanadi. Statik iqtisodiyot uchun jami investitsiyalar amortizatsiya darajasiga teng. Tadbirkorlik faoliyati qisqartirilgan iqtisodiyot uchun amortizatsiya ajratmalari umumiy investitsiyalar hajmidan oshadi.
3. O‘zbekistonda tuzilmaviy o‘zgarishlarni izchil amalga oshirishda qulay investitsiya muhitini yaratish.
CHet el tajribasi shuni ko‘rsatadiki, o‘tish davrida investitsiyalar nafaqat rekonstruktsiya va ta’mirlash, balki yangi ishlab chiqarish va sanoat korxonalarini yaratish uchun eng muhim omilga aylanmoqda. SHu bilan birga, xorijiy investitsiyalarni jalb qilish ijtimoiy-iqtisodiy samaradorlik, ekologik va iqtisodiy xavfsizlik, o‘zaro manfaatdorlik va davlat tuzilmasi va reproduktiv siyosatining ustuvorligini ta’minlash printsiplariga asoslangan bo‘lishi kerak.
O‘zbekistonda bozor islohotlarining birinchi bosqichida investitsiya siyosatining o‘ziga xos xususiyati xorijiy investitsiyalarni hukumat darajasida faol jalb etish bo‘ldi. Eng muhim loyihalarda xorijiy investitsiyalarning umumiy miqdori 1 milliard AQSH dollaridan oshdi.
Iqtisodiyot va qimmatli qog‘ozlar. Investitsiyalar ishlab chiqarish vositalarini oshirish, depozitlarni ko‘paytirish, aholining aktsiyalarini sotib olish narxini o‘z ichiga oladi. Investitsiya siyosati iqtisodiy tsikllarning bosqichlarini o‘zgartirishda namoyon bo‘ladi. Kommulativinvestitsiyalar va aniq investitsiyalar mavjud.
Sof sarmoyalar jami sarmoya va amortizatsiya o‘rtasidagi farqdir. Iqtisodiy o‘sish nafaqat aniq investitsiyalar orqali amalga oshirilishi mumkin. Rivojlanayotgan iqtisodiyot uchun jami investitsiyalar ko‘proq amortizatsiya hisoblanadi. Statik iqtisodiyot uchun jami investitsiyalar amortizatsiya darajasiga teng. Tadbirkorlik faoliyati qisqartirilgan iqtisodiyot uchun amortizatsiya ajratmalari umumiy investitsiyalar hajmidan oshadi.
Bundan tashqari, samarali va samarasiz. Moddiy - bu binolar, inshootlar, uskunalar sarf-xarajati. Nomoddiy - bu moliyaviy sarmoya (aktsiya sotib olish)
Investitsiyalarning iqtisodiy tarkibi asosiy kapitalni yaratish, kengaytirish va texnik jihatdan qayta jihozlash, shuningdek aylanma mablag‘lardagi o‘zgarish uchun jamg‘armalardan foydalanishda aks etadi.
Haqiqiy investitsiyalar iqtisodiyot tarmoqlari va ishlab chiqarish vositalari, moddiy boyliklar va qimmatbaho qog‘ozlar hajmini oshirishni ta’minlaydigan iqtisodiy faoliyat turlariga investitsiyalardir.
Moliyaviy investitsiyalar - qimmatli qog‘ozlar, obligatsiyalar, veksellar, qimmatli qog‘ozlar va moliyaviy vositalarga investitsiyalar. Ular haqiqiy investitsiyalarni kengaytirish uchun qo‘shimcha manbalar tashkil etadi.
