VNP = Z + R + K + P + A + Nb , gde
Z – voznagrajdenie za trud;
R – rentnыe plateji;
K – protsent, t.e. doxodы sobstvennikov denejnogo kapitala;
R – pribыl;
A- amortizatsiya;
Nb – kosvennыe nalogi.
VNP = Z + R + K + P + A + Nb , bu erda
Z - mehnatga haq to‘lash;
R- ijara to‘lovlari;
K foiz, ya’ni pul kapitalining egalari daromadlari;
R - foyda;
A - amortizatsiya;
Nb - bilvosita soliqlar.
YAlpi ichki mahsulotni (YAIM) qo‘shimcha qiymat bo‘yicha hisoblashda, har bir firma va sanoat tomonidan YAIMni yaratishda qo‘shadigan qiymat hisobga olinadi, bu holda YAIMning qiymati iqtisodiyot tomonidan qo‘shilgan qiymat hisoblanadi.
Qiymati kompaniyaning ishlab chiqarish hajmi bo‘yicha xarid qilingan materiallar narxini sotish hajmiga bog‘liq.
4. Umumiy talab va uning shakllanishi
Model AD-AS - makroiqtisodiy muvozanatning asosiy modeli
Makroiqtisodiy muvozanat - narx darajasi va milliy ishlab chiqarishning haqiqiy hajmi o‘rtasidagi muvozanat. Umumiy talab va umumiy taklif darajasida taqdim etilgan.
Jami talab - bu iqtisodiyotda ishlab chiqarilgan yakuniy tovarlar va xizmatlarga bo‘lgan shaxsiy talablarning summasi yoki iste’molchilarning istalgan narxlari darajasida sotib olishga tayyor bo‘lgan milliy mahsulotning haqiqiy hajmi.
Odatda, xaridorlar har qanday narxlari darajasida xarid qilishga tayyor bo‘lgan tovarlar va xizmatlar miqdori o‘rtasidagi munosabatlar grafik tasvirlangan.
Narx omillari egri harakatlarini belgilaydi, narx emas - uning o‘zgarishi
Nojo‘ya omillar narx darajasining o‘zgarishiga bog‘liq emas, ammo ularning ta’siri ostida talabning o‘zgarishi sodir bo‘ladi, shuning uchun natijalar AD eğrisinin o‘ngga yoki chapga o‘tishidir.
Umumiy talabning asosiy bo‘lmagan narx omillari (jami talabning egri harakati):
1. Iste’mol harajatlariga ta’siri (C)
a) Aholi real daromadlarining o‘sishi
b) soliq imtiyozlari
c) inflyatsiya talablari
d) iste’molchilar qarzlari
2. Investitsiyaga ta’siri
a) Ilmiy va texnik yutuqlar
b) uskunaning eskirish darajasi
c) ortiqcha imkoniyatlar
d) Davlat soliq siyosati
e) pul muomalasi va pul aylanish tezligining o‘zgarishi bilan bog‘liq foiz stavkalarining o‘zgarishi (tovarlar va xizmatlar narxlarining o‘rtacha darajasidagi o‘zgarishlarga emas, balki)
3. Davlat xarajatlariga ta’siri
a) Davlat xarajatlari siyosatini o‘zgartirish
b) Favqulodda vaziyatlar (urushlar, tabiiy ofatlar va boshqalar)
4. aniq eksportga ta’siri
a) xorijiy mamlakatlarda olingan milliy daromad
b) Valyuta kurslari o‘zgarishi
v) tashqi bozorlarda shartlar
d) Bojxona siyosati
5. Umumiy ta’minot va uning chegaralari
Aggregate supply - yakuniy tovarlar va xizmatlar uchun individual takliflar summasi yoki ishlab chiqaruvchilarning har qanday narxlari darajasida ishlab chiqarishga tayyor bo‘lgan mahsulot va xizmatlarning umumiy miqdori.
YAlpi taklif chizig‘i ishlab chiqaruvchilar har qanday narxlari darajasida ishlab chiqarishga tayyor bo‘lgan tovarlar va xizmatlar miqdori o‘rtasidagi munosabatlarning grafik tasviri.
Etkazib berish darajasi mahsulot narxiga va ishlab chiqarish omillarining narxlariga ta’sir ko‘rsatadi.
Aggregatsiya taklifi qisqa muddatda va uzoq muddatda alohida ko‘rib chiqilishi kerak. Buning sababi ishlab chiqarish omillarining sonidagi o‘zgarishlar ta’sirining katta ahamiyatga ega.
YAlpi taklif chizig‘i uchta segmentdan iborat:
- Landshaft (Keynesian) - haqiqiy narxning o‘zgaruvchan narxlari darajasida o‘zgarishi (qisqa muddatli)
- Portret (klassik) - o‘zgaruvchan narxlar (uzoq muddatli)
- O‘rtacha o‘zgaruvchan narx darajasi o‘zgarib, ishlab chiqarish hajmi
Kümülatif pre-sarmoyaning asosiy omil bo‘lmagan omillari (kommutatsion ta’minot oqimi harakati):
* Ishlab chiqarish hosildorlik omillarining soni va darajasida o‘zgarishlar
* Texnologiya o‘zgarishi
* Soliq siyosatining o‘zgarishi
* Hukumat qarorlarini o‘zgartirish
6. Umumiy talab va umumiy taklifning nisbati
Balansning chiqishi va narx darajasi - jami talabning kesishishi va agregat ta’minotining egri chizig‘i
Umumiy talabning shoki - bu talab qilinmagan talab omillarining (pulni oldindan sarflash yoki ularning aylanish tezligi, investitsion talabning o‘zgarishi, inflyatsiya kutishlarining keskin o‘zgarishi va boshqalar) o‘zgarishi natijasida jami talabning keskin o‘zgarishi.
YAlpi taklifning shoki ishlab chiqarishning nooziligi omillarining (resurslar, tabiiy ofatlarning ko‘tarilish bahosi) keskin o‘zgarishi oqibatida umumiy ta’minotning keskin o‘zgarishi.
Tovar bozoridagi muvozanat jami talab umumiy taklifga teng bo‘lganda yuzaga keladi. Lekin haqiqiy hayotda bu buziladi.
Variantlarning variantlarini ko‘rib chiqing.
1. Umumiy talab umumiy taklifdan oshib ketishini taxmin qilaylik: AD> AS.
Muvozanatga erishish uchun ikkita variant mavjud:
• ishlab chiqarish hajmini o‘zgartirmasdan, narxlarni oshirish
• chiqishni kengaytirish.
Agar firmalar ikkinchi yo‘lni ta’qib qilsalar, mahsulot ishlab chiqarish xarajatlarining ko‘payishiga olib keladi. SHuning uchun yangi muvozanat nuqtasi chiqimning yuqori qiymatiga mos keladi.
Xulosa: Milliy daromad o‘sadi.
2. Umumiy talabning taklifdan kamligini nazarda tuting: AD Va bu erda ikkita variant mavjud:
• ishlab chiqarishni kamaytirish;
• muammoni o‘zgarishsiz qoldiring, lekin narxi past.
Tadbirkorlarning birinchi reaktsiyasi: ishlab chiqarish hajmini kamaytirish va omborlardan tovarlarni qulay narxlarda sotishga harakat qilish. Agar bu maqsadga erishilmasa, narxlarni pasaytirish kerak. Bu ishchilar ishdan bo‘shatilgunga qadar sodir bo‘ladi.
Xulosa: Milliy daromad kamayadi.
3. Jami taklifning ortishi - AS deb hisoblang.
Bu shuni anglatadiki, firmalar iste’molchilar narxlarni sotib olishdan ko‘ra ko‘proq mahsulot taklif qiladilar. Natijada narx darajasi pasayib, sotish hajmi va tovarlarning sotilishi hajmi oshadi. YAngi muvozanat nuqtasi yuqori ishlab chiqarish va narxning past darajasiga to‘g‘ri keladi.
Natija: Bu milliy daromadga qanday ta’sir ko‘rsatishi noma’lum, chunki Mahsulotlar sonidagi o‘zgarishlar (0 va narxlar (P) turli yo‘nalishlarda yuz beradi.
4. Umumiy talab (AD) tushgan deb hisoblang.
Bu holatda ham ishlab chiqarish, ham narx tushadi. Ishchilar ishdan bo‘shatilgunga qadar narx darajasini pasaytirish ustun keladi.
Xulosa: Bu milliy daromadning pasayishiga olib keladi.
Mavzu11. Iste’mol, jamg‘arma va investitsiyalar. Milliy iqtisodiyotning ulushi va muvozanati. Tiklanish iqtisodiyoti va makroiqtisodiy beqarorlik. Jami ishchi kuchi, ish va ishsizlik
