Statistik tasniflash va guruhlash uslubiyati

5.2. Statistik guruhlash
Iqtisodiy tasniflagichlar uzoq davr davomida qo‘llanib, joriy va yillik statistik tekshirishlar uchun zamin bo‘lib xizmat qiladi. Ulardan farqli o‘laroq, guruhlash muayyan tekshirish maqsadlari uchun, ayrim masalalarni unda yoritish uchun amalga oshiriladi. Ko‘pincha guruhlash miqdoriy belgilar asosida tuziladi. Ular atributiv belgilar asosida ham quriladi, ammo bu holda ko‘proq taqsimot qatorlari shakliga ega bo‘ladi, muqobillik qoidasiga binoan tuzish ham tez-tez uchrab turadi.

Statistikada guruhlash deb o‘rganilayotgan hodisalarni (obyektlarni, birliklarni) muhim belgilariga asoslanib turdosh (sifatdosh) guruhlarga (to‘plamlarga) birlashtirish yuritiladi. Masalan, aksioner kompaniyalarni dividend to‘lash darajasiga qarab guruhlarga ajratish.

Guruhlash statistik kuzatish natijasida to‘plangan ma’lumotlarni keyinchalik qayta ishlash va turli statistik to‘plamlarni hosil qilish zaminida yotadi. Tuzilgan har bir guruh (to‘plam) uchun umumiy va o‘rtacha ko‘rsatkichlar hisoblanadi, ularni bir-biri bilan taqqoslab guruhlar orasidagi farqlarning kelib chiqish sabablari aniqlanadi, turli belgilar orasidagi o‘zaro bog‘lanishlar tahlil qilinadi. Agarda to‘plangan ma’lumotlarni jamg‘arib umumiy ko‘rsatkichlar olish bilan chegaralansak, u holda ular turli statistik to‘plamlarga tegishli bo‘lishi mumkin, natijada ularning tuzilishi va xususiyatlarini aniqlay olmaymiz.

Guruhlashning ahamiyati shundaki, u ma’lumotlarni umumlashtirish va tasavvur qilish uchun ixcham, yaqqol shaklda taqdim etishni ta’minlaydi. Bundan tashqari, guruhlash ma’lumotlarga turli jihatdan ishlov berish va tahlil qilish uchun asos yaratadi. Buning uchun guruhlarni bunyod etish belgisi yoki belgilarini tanlash, tuziladigan guruhlar soni va ularning chegaralarini aniqlash ilmiy tartib-qoidalarga tayanishi kerak. Statistika bunday ilmiy prinsiplarni yaratgan, ular ichida eng asosiylari quyidagilardan iborat (5.1-tarh).

5.1.-tarh. Guruhlashning asosiy qoidalari.

Guruhlash belgilari qilib ko‘zlangan maqsad va vazifalar nuqtai nazaridan muhim belgilar ya’ni o‘rganilayotgan hodisalarning tub bog‘lanishlarini ifodalovchi belgilar olinishi kerak. Shu bilan birga guruhlashni konkret sharoitga moslashtirish, ya’ni sharoit o‘zgarishiga qarab guruhlashni tuslantirib, uning belgilarini o‘zgartirish - bir sharoitda guruhlarni bir belgi asosida tuzib, ikkinchi sharoitda boshqa unga mos keladigan belgilarga tayanish zarur.

Masalan, ekstentiv takror ishlab chiqarish sharoitida ishchilar soni korxona miqyosini belgilash uchun muhim belgi hisoblansa, intensiv sharoitda, ya’ni ilmiy-texnika jarayoni sharoitida u ikkilamchi bo‘lib qoladi, chunki ishlab chiqarish miqyosi yangi texnika qo‘llanishi, yuqori mehnat unumdorligi darajasi bilan belgilanadi. Agarda lalmikor yerlarda don ishlab chiqarish hajmi ekin maydonga asosan bog‘liq bo‘lsa, sug‘orma yerlarda ekin maydonga ko‘proq ishlov berib (o‘z vaqtida sug‘orish, o‘g‘itlar berish va h.k.) yuqori hosil olishga bog‘liqdir. Shuning uchun fermer ho‘jaliklari faoliyatini iqtisodiy tahlil qilishda lalmikor sharoitda don ishlab chiqaruvchi ho‘jaliklarni ekin maydoni bo‘yicha, sug‘orma dalachilik sharoitida faoliyat qilayotgan ho‘jaliklarni esa don hosildorligi (1 ga maydondan olingan hosil) bo‘yicha guruhlash ayni muddaodir.

Ayrim guruhlar uchun hisoblanadigan umumiy ko‘rsatkichlar tipik va barqaror bo‘lishini ta’minlash uchun har bir guruhga tegishli birliklar soni yetarli miqdorda (5 birlikdan kam bo‘lmasligi) bo‘lishi kerak, chunki bu holda umumiy ko‘rsatkichlarda tasodifiy kuchlar ta’siri o‘zaro qirqiladi va qonuniyat, tipik jihat yaxshiroq namoyon bo‘ladi. Boshqa tomondan, biror guruh to‘plam birliklarining yarmidan ko‘proq qismini qamrab olishiga yo‘l qo‘ymaslik kerak, aks holda guruhlashning muhim prinsipi (qoidasi) - bir guruhga tegishli birliklar orasidagi farqlar har xil guruhlarga tegishli birliklar orasidagi farqlardan katta bo‘lmasligi haqidagi talab buziladi, demak, bunday guruh turdosh bo‘lmagan birliklarni ham o‘z ichiga oladi.

Guruhlar soni ko‘p - variantli yechim asosida belgilanishi kerak.

Guruhlar sonini to‘g‘ri belgilash guruhlash samarali bo‘lishi uchun muhim garovdir. Bu masalani ko‘pvariantlik qoidaga tayanib yechish eng yaxshi yo‘l hisoblanadi. Guruhlash variantlari orasidan eng qoniqarligini ajratib olayotganda tanlash mezoni qilib olish mumkin. Bu yerda -o‘rganilayotgan belgining guruhlararo dispersiyasi, - o‘rtacha ichki (qoldiq) dispersiya. Guruhlar sonini belgilayotganda, yuqorida ta’kidlangandek, barcha guruhlarga tegishli birliklar soni yetarli miqdorda bo‘lishi, biror guruhga hamma birliklarining yarmidan ko‘prog‘i tegishli bo‘lmasligi va o‘rtada joylashgan guruhlarda chetki guruhlarga nisbatan birliklari soni ko‘proq bo‘lishi zarurligini e’tiborga olish kerak.

Ayrim darsliklarda¹ guruhlar sonini G.A. Sterjess formulasi va G. Bruks hamda N. Karuzers formulasi K=5lgN (bu yerda: lg - o‘nlik logarifm, ln - natural logarifm, N-berilgan to‘plam birliklar soni, K - guruhlar soni) yordamida aniqlash tavsiya etilgan. Ammo bu formulalar variatsion qatorlarni tuzish uchun mo‘ljallangan bo‘lib, ulardan to‘plam birliklar soni 100 dan ko‘proq N100 va guruhlash bir belgi asosida tuzilganda foydalanish mumkin. Formulalardan foydalanish uchun yana bir shart ayrim birliklarda guruhlash belgisi bir ohangli o‘zgaruvchan qiymatlarga ega bo‘lishi kerak.

Guruhlar oralig‘ining chegarasi - bu ayrim guruhlarga tegishli birliklar sonini to‘g‘ri aniqlash garovidir.

Guruhlar oralig‘ining chegarasi masalasiga kelsak, uni ikki shaklda yechish mumkin: biri - hamma guruhlar uchun oraliqni teng miqdorda belgilash, ikkinchisi - uni tengmas shaklda, ko‘payib yoki ozayib keluvchi miqdorlarda ifodalash. Birinchi holda guruh oralig‘i quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

Bu yerda: x_max - guruhlash belgisining eng katta qiymati;

x_min -uning eng kichik qiymati,

k-tuziladigan guruhlar soni.

Guruhlar oralig‘i teng bo‘lmagan shaklda belgilanayotganda ularni teng miqdorda birliklar bilan to‘ldirish ayni muddao hisoblanadi. Bu holda berilgan to‘plam guruhlarga teng sonda birliklarni taqsimlash yo‘li bilan ajratiladi, ya’ni m = N:k

Bu yerda: m - harbir guruhga tegishli birliklar soni;

N-umumiy to‘plam birliklari soni;

k-tuziladigan guruhlar soni.

Buning uchun dastlab to‘plam birliklari guruhlash belgisining qiymatlari asosida ranjlashtiriladi, ya’ni tartib soni bo‘yicha ularning qatori (ro‘yxati) tuziladi, so‘ngra har «m» ta birliklar sanalib, ulardan birinchi, keyin ikkinchi va h.k. guruhlar tuziladi.