Statistik kuzatish uslubiyati

2.3. Statistik kuzatishni tayyorlash uslubiyati 
 
 
 
Turmushimizda, kundalik hayotimizda u yoki bu masalani yechishni ko‘zlab 
qiladigan har bir xatti-harakatimizdan oldin nima uchun?, nima?, kim?,qanday qilib?, 
qancha? va qaerda? degan savollarga duch kelamiz va ularga javob axtaramiz. Bunday 
savol statistik kuzatishlarni tashkil etishda ham tug‘iladi va o‘z yechimini kutadi. 
Statistik kuzatishda nima uchun? degan savolga kuzatish maqsadi va vazifalari, 
nima? degan savolga esa kuzatish obyekti, uning birligi va dasturi, statistik 
formulyarlar va ularni tuzish uchun yo‘riqnomalar javob beradi. Kim? kuzatish 
subyekti, qachon? deganda kuzatish vaqti, qaerda? deganda kuzatish joyi, qanday 
qilib? deganda kuzatish usullari va turlari, qancha? deganda kuzatish belgilarining 
miqdoriy ifodalanishi nazarda tutiladi. Bular statistik kuzatishning dasturiy-uslubiy va 
tashkiliy unsurlarini tashkil etadi (2.3-tarh).
Statistik kuzatish uslubiyati 
Dasturiy – uslubiy masalalar 
Tashkiliy masalalar 
Kuz
ati
sh
maqs
adi 
va
va
zi
fa
la
ri
Kuz
ati
sh
ob
y
еkti
Kuz
ati
sh
, 
his
ob 
va
his
obot 
bir
li
gi
ob
y
еkti
Kuz
ati
ch
da
stur
i 
S
tatis
ti
k 
for
mul
al
ar
Yo’
riqnom
a 
Kuz
ati
sh
s
u
b
y
еkti
Kuz
ati
sh
us
ull
ar
i 
va
tur
lar
i 
Kuz
ati
sh
joyi
Kuz
ati
sh
va
qti
muddati 
va
kr
еti
k 
mom
еnt
Ka
dr
lar
tayyor
la
sh
va
bo
sh
qa
mas
alala
r 

---

2.3-tarh. Statistik kuzatishning dasturiy va tashkiliy masalalari. 
Kuzatish maqsadi va vazifalarini to‘g‘ri belgilash 
tekshirishni to‘g‘ri va aniq tashkil etish uchun muhim 
ahamiyat kasb etadi. Chunki maqsad va vazifalariga 
qarab barcha dasturiy-uslubiy va tashkiliy masalalar 
yechiladi. Maqsad va vazifalarni mujmal belgilash 
kuzatish jarayonida keraksiz ma’lumotlar to‘planishiga, 
zarurlarini esa tushib qolishiga olib keladi. Pirovard natijada ortiqcha mehnat va 
mablag‘lar sarflanadi. 
Kuzatish obyekti - bu o‘rganilayotgan hodisalar 
va jarayonlar, ya’ni korxonalar va tashkilotlar, 
ho‘jaliklar, kishilar, oilalar, uy ho‘jaliklari, va 
hokazolarni ularning faoliyati jihatidan qaralgan 
to‘plami. Ularning muhim belgilari haqida ma’lumotlar 
to‘planadi va ular asosida to‘plamni ta’riflaydigan 
umumlashtiruvchi ko‘rsatkichlar hisoblanadi. Kuzatish obyektining aniq miqyosini, 
ko‘lamini belgilayotganda vaqt, fazo, moddiy tuzilish va o‘lchov birligi jihatidan 
o‘lchamlarini aniqlash lozim. Bu jarayon kuzatish obyektini chegaralash deb ataladi. 
Buning uchun uni aniqlovchi belgilar: me’yorlar to‘plami belgilanadi.
Kuzatish obyektini chegaralash maqsadida 
senzlardan foydalaniladi. Senz so‘zi ikki ma’noga ega 
bo‘lib, birinchi holda ro‘yxatlarni anglatadi, masalan, 
AQShdagi agromelirativ senzlar, ikkinchi holda esa 
belgi me’yorni bildiradi. Kuzatish obyektini 
belgilashda bu tushuncha ikkinchi ma’noda qo‘llanadi. 
Masalan, O‘zbekiston Respublikasi prezidenti 31.08.2003 yil Farmoniga 
binoan, 1 yanvar 2004 yildan boshlab kichik tadbirkorlik kategoriyasi uchun quyidagi 
senz belgilangan: 
Kuzatish maqsadi va 
vazifalarini 
to‘g‘ri 
– 
kerakli ma’lumotlarni kam 
xarajatlar bilan to‘plash 
imkoniyatini tug‘diradi. 
Kuzatish obyekti - bu 
ma’lumotlari to‘planishi 
lozim bo‘lgan korxona va 
boshqa ho‘jalik yurituvchi 
seb’ektlar to‘plamidir. 
Senz – bu kuzatish 
obyektini 
aniqlovchi 
me’yor, 
belgilar 
to‘plamidir. 

---

Mikrofirmalar – o‘rtacha yillik xodimlar soni quyidagi chegaradan oshiq 
bo‘lmagan yuridik shaxs: 
-
ishlab chiqarish tarmoqlarida – 20 kishi; 
-
xizmat sohasi va boshqa ishlab chiqarish tarmoqlarida – 10 kishi; 
-
ulgurji, chakana savdo va umumiy ovqatlanishda – 5 kishi. 
Kichik korxona – o‘rtacha yillik xodimlar soni mikrofirmalarga belgilangan 
chegaradan ortiq ammo quyidagi songacha bo‘lgan yuridik shaxs: 
-
engil va oziq-ovqat, metalga ishlov berish va asbobsizlik, yog‘ochga ishlov 
berish, mebel sanoati va qurilish materiallari sanoati – 100 kishi; 
-
mashinasizlik, metallurgiya, yoqilg‘i-energetika va kimyo sanoati, qishloq 
xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish va qayta ishlov berish, qurilish va 
boshqa sanoat ishlab chiqarish sohasida – 50 kishi; 
-
fan, ilm-fanga xizmat ko‘rsatish, transport, aloqa xizmatlar sohasi (sug‘urta 
kompaniyalaridan tashqari), savdo va umumiy ovqatlanish hamda boshqa 
noishlab-chiqarish sohalarida – 25 kishi. 
Dehqon xo‘jaligi – yuridik shaxs maqomiga ega bo‘lgan va ega bo‘lmagan 
oilaviy kichik tovar xo‘jaligi bo‘lib, u qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish 
va sotish bilan oila a’zolari ishtirokida muddatsiz foydalanish uchun biriktirilgan 
tomorqa yerda shug‘ullanadi. Fermer xo‘jaligi – yuridik shaxs huquqiga ega bo‘lgan 
mustaqil ho‘jalik yurituvchi shaxs bo‘lib, fermer xo‘jaligi a’zolarining birlashgan 
faoliyatiga asoslanadi va tovar qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishini uzoq muddatga 
ijaraga berilgan yerda olib boradi. 
Kuzatish obyekti bilan bir qatorda uning 
subyekti 
mavjud. 
Kuzatish 
subyekti 
deb 
o‘rganilayotgan hodisalar haqidagi ma’lumotlarni 
qayd qiladigan va to‘playdigan yuridik yoki jismoniy 
shaxslar 
yuritiladi. 
Masalan, 
mikroiqtisodiy 
statistikada kuzatish subyekti - bu har bir korxona, 
tashkilot, muassasa va uy xo‘jaligidir. Ular ho‘jalik yurituvchi subyekt sifatida o‘z 
faoliyatlariga tegishli ma’lumotlarni qayd qiladi. Makroiqtisodiy statistikada esa 
statistika tashkilotlari kuzatish subyektidir. Maxsus statistik tekshirish va ro‘yxatlarda 
ular boshlang‘ich ma’lumotlarni qayd qiladi va to‘playdi. Hisobotda esa boshlang‘ich 
ma’lumotlarni qayd qilish va korxona miqyosida umumlashtirib taqdim etish bilan 
ho‘jalik yurituvchi subyektlar shug‘ullansa, ularni qabul qilish va umumlashtirish 
statistika tashkilotlarining vazifasi hisoblanadi. Bu holda ho‘jalik yurituvchi 
subyektlar, ya’ni korxonalar, firmalar, tashkilotlar va muassasalar hisobot birliklari deb 
ataladi. 
Kuzatish birligi deganda, kuzatilayotgan obyektning mustaqil bo‘linmas tarkibiy 
unsuri, birligi tushuniladi. Kuzatish jarayonida uning muhim belgilari haqida 
ma’lumotlar olinadi. Masalan, sanoat faoliyati tekshirilayotganda har bir korxona va 
firma, qishloq xo‘jaligini o‘rganilayotganda har bir shirkat xo‘jaligi, dehqon va fermer 
xo‘jaligi kuzatish birligi hisoblanadi.
Kuzatish subyekti - bu 
o‘rganilayotgan hodisalar 
haqidagi 
ma’lumotlarni 
qayd qiluvchi va to‘plovchi 
yuridik yoki jismoniy shaxs. 

---

 Ayrim hodisalarni tekshirishda kuzatish birligi bilan 
birga hisob birligi ham belgilanadi. Masalan, chorva 
ro‘yxatida har bir mol turi haqida, asbob-uskunalar 
ro‘yxatida esa har bir mashina, stanok va boshqa asbob-
uskunalar haqida batafsil ma’lumotlar to‘planadi. Bu 
holda ho‘jalik, korxona kuzatish birligi bo‘lsa, uning 
qayd qilinadigan har bir belgisi hisob birligidir. 
Kuzatish 
dasturi 
(programmasi) 
deb 
o‘rganilayotgan hodisa, obyekt haqida ma’lumot 
to‘planadigan belgilar majmui yuritiladi. Boshqacharoq 
aytganda, kuzatish dasturi kuzatish jarayonida javoblar 
olinishi lozim bo‘lgan savollar to‘plamidan iborat. U 
qanchalik to‘g‘ri tuzilsa, tekshirish natijalari 
shunchalik yaxshi chiqadi.
Dastur tekshirishda ko‘zlangan maqsad va vazifalarga muvofiq tuziladi. Bu ishni 
amalga oshirayotganda quyidagilarga e’tibor berish kerak: birinchidan dastur eng 
muhim o‘zgaruvchan belgilarni o‘z ichiga olishi lozim. Masalan, talabalar 
o‘zlashtirishini o‘rganmoqchi bo‘lsak, u holda dasturda u talabami yoki yo‘q, 
mahmadonami yoki yo‘q, kitob o‘qiydimi yoki yo‘q degan savollarni yozish noo‘rin 
bo‘lardi; ikkinchidan, dasturda shunday savollarni (belgilarni) aks ettirish kerakki, ular 
yordamida kuzatilayotgan hodisani chuqurroq o‘rganish va olingan ma’lumotlarni 
tekshirish imkoniyatlari yaratilsin. Uchinchidan, dasturdagi savollar (belgi nomi) aniq 
va qisqa, hammaga tushunarli qilib ifodalanishi kerak; to‘rtinchidan, kuzatish dasturini 
tuzish ishiga keng jamoatchilik, ilmiy xodimlar va yirik mutaxassislar jalb qilinishi 
lozim, uni maxsus kengashlarda va matbuotda har tomonlama muhokama qilish ayni 
muddao. 
Kuzatish dasturi 3 qismdan tashkil topadi: asosiy savollar (belgilar), nazorat 
savollari (belgilari) va manzilgoh qismi (uni ma’lumot beruvchi subyektni tavsiflovchi 
alomatlar yoki qisqacha tanishtiruvchi belgilar ham deb yuritiladi). Quyidagi 2.4-
tarhda dasturning tuzilishi va asosiy belgilari tasvirlangan. 
Kuzatish birligi - bu 
kuzatish 
obyektining 
mustaqil bo‘linmas tarkibiy 
qismi (birligi) bo‘lib, uning 
muhim belgilari haqida 
ma’lumotlar olinadi. 
Kuzatish dasturi - bu 
kuzatish 
jarayonida 
ma’lumotlari 
to‘planishi 
lozim bo‘lgan kuzatish va 
hisob birligining asosiy 
belgilaridir. 

---

2.4-tarh. Kuzatish dasturining tuzilishi va belgilari 
Dasturning asosiy qismida ko‘zlanadigan belgilar o‘rganilayotgan obyektning 
mohiyati, ichki bog‘lanishlari va rivojlanishi qonuniyatlarini har taraflama 
oydinlashtiradigan barqaror axborotlar olishni ta’minlashi lozim. 
Kuzatish dasturining ikkinchi qismi masalasiga kelsak, tekshirish savollarini 
(belgilari) ko‘zlashdan maqsad asosiy ma’lumotlarni nazorat qilish, ular ishonchli, 
to‘liq va to‘g‘ri bo‘lib chiqishini ta’minlashdan iborat. 
Har qanday kuzatish dasturi manzilgoh qismiga ega. Unda ma’lumot beruvchi 
subyektlarni tanituvchi belgilar aks ettiriladi. Masalan, hisobot shaklida ma’lumotlar 
to‘planayotganda tanituv belgilar bo‘lib korxona (tashkilot) nomi va manzilgohi, 
davlat statistikasi registridagi shifri, turli tasniflagichlarda ko‘zlangan sinflarga 
(guruhlarga) mansubligi, qaysi vazirlik, konsern, uyushma tasarrufidaligi, asosiy 
faoliyat turi, tashkiliy-huquqiy va mulkchilik shakli xizmat qiladi. 
Yo‘riqnoma kuzatish dasturida ko‘zlangan 
belgilarni bir xil tashkil etish va tushunishni ta’minlash 
maqsadida tuziladi. Unda kuzatish maqsadi va 
vazifalari, uning obyekti va birligi, ma’lumotni qaerdan 
va kimdan olish, kuzatish muddati, hujjatlarni 
rasmiylashtirish tartibi, ma’lumotlar tegishli bo‘lgan 
davr (hisobot davri) ko‘rsatkichlarni hisoblash tartibi 
va shunga o‘xshash kuzatilayotgan obyekt bilan 
bevosita bog‘liq bo‘lgan masalalar yoritiladi. 
Yo‘riqnomalar odatda ko‘p mutaxassislar ishtirokida puxta tuziladi.
Yo‘riqnoma 
(instruksiya) deb kuzatish 
dasturida 
ko‘zlangan 
belgilarni 
bir 
xil
talqin etish va tushunishni 
ta’minlaydigan 
ko‘rsatmalar majmuasiga 
aytiladi. 
Kuzatish dasturining tuzilishi va bеlgilari (savollari) 
Asosiy qism yoki 
asosiy bеlgilar 
(savollar) 
Nazorat qismi yoki 
tеkshirish bеlgilar 
(savollar) 
Manzilgoh qismi yoki 
tanituvchi bеlgilar 
(savollar) 
Hodis
a 
(ob
y
еkt)
mohi
ya
ti
ni
ta’
ri
flov
ch
i 
to’
g’
ri
va
e
gr
i bе
lgilar
T
o’
plam 
tuzil
iш
ini
ta’
ri
flov
ch
i bе
lgi
lar
R
ivoj
lani
sh
qonuniyatlar
ini
i
foda
lov
ch
i 
bе
lgi
lar
B
еg’
ar
az
holatlar
ni 
aniql
ash
u
ch
un 
(bе
lgi
lar
) 
G’
ar
az
li
holatlar
ni
a
niql
ash
u
ch
un 
(bе
lgi
lar
) 
Qa
bul 
qli
sh
da
хa
tol
ar
ni 
tuza
ti
sh
u
ch
un 
kе
ra
kli 
bе
lgila
r 
Ob’
еktl
ar
ni 
qiyos
iy 
o’
rga
niш
uч
un 
kе
ra
kli
bе
lgi
lar
T
ur
li
ta
sni
fla
gi
ch
la
rga
binoa
n 
kor
хona
lar
ni 
tas
ni
fla
sh
bе
lgi
lar
i 
His
ob 
int
izomini
ta’
mi
nla
sh
u
ch
un 
kе
ra
kli
bе
lgi
lar
Sh
ar
tnom
a 
int
izomini
ta’
mi
nla
sh
u
ch
un
kе
ra
kli
bе
lgi
lar

---

 Yo‘riqnoma har bir statistik formulyar uchun alohida 
tuziladi. Kuzatish ma’lumotlari qayd qilinadigan hujjat 
statistik formulyar deb ataladi. U har xil nom bilan 
yuritiladi, jumladan hisobot formasi, ro‘yxatga olish 
varaqasi, so‘rovnoma (anketa), tabel, nakladnoy, yo‘l varaqasi va hokazolar. 
Statistik formulyar ikki xil bo‘ladi: 
1) yakka predmetli formulyar. 
2) ko‘p predmetli formulyar. 
Kuzatish joyi deganda makon yoki boshqa so‘z 
bilan aytganda o‘rganilayotgan hodisa ro‘y berayotgan 
joy tushuniladi.
Hisobotda, asbob-uskunalar ro‘yxatida va boshqa iqtisodiy resurslarni har xil shakl va 
usullarda kuzatishda korxona, tashkilot va muassasa joylashgan joy kuzatish joyi 
hisoblanadi.
Umuman keng ma’noda qaralganda, kuzatish 
vaqti hodisani o‘rganish davridir, ya’ni uni tekshirish 
boshlangandan, to ma’lumotlarni olish nihoyasiga 
yetguncha o‘tgan vaqt oralig‘i (davr)dir. Bu holda u 
ma’lumotlar tegishli bo‘lgan vaqtni ham, ularni 
to‘plash vaqtini ham o‘z ichiga oladi. Statistik kuzatish 
tor mazmunga ega bo‘lib, faqat ma’lumotlarni to‘plash 
jarayonini anglatgani uchun, uning vaqti deganda mazkur ishni (ma’lumotlar 
to‘plash)ni bajarish uchun belgilangan vaqt oralig‘i tushuniladi. U hodisani o‘rganish, 
ro‘yobga chiqish davrini, ya’ni u haqidagi ma’lumotlar tegishli bo‘lgan vaqt oralig‘ini 
o‘z ichiga olmaydi. Hisobotda bu vaqt oralig‘i hisobot davri deb ataladi. Hisobot davri 
uning birinchi kuni 00 soatdan boshlab to oxirgi kuni 24
00
soatgacha o‘tgan vaqt 
uzunligi bilan o‘lchanadi. Kuzatish muddati esa hisobotni taqdim etish uchun 
belgilangan vaqt oralig‘i hisoblanadi. 
Hodisalar holatini, mavjud sonini aniqlashda kuzatish vaqti qilib vaqt oralig‘ini 
belgilab bo‘lmaydi, chunki uning davomida hodisa holatida, demak mavjud sonida 
katta o‘zgarishlar sodir bo‘lishi mumkin. Shuning uchun bu holda suratga olish 
jarayonida qo‘llaniladigan usuldan foydalanish kerak. Ma’lumki, surat fotoapparat 
obyektivi ochilish onida (paytida) foto obyekt (masalan, biror kimsa) ega bo‘lgan 
qiyofani aks ettiradi. Hodisalar holati ustidan statistik kuzatish tashkil etish uchun ham 
shunday qayd qilish paytini belgilash lozim. Bu esa muayyan fursatda mavjud bo‘lgan 
hodisalar soni va tuzilishini aniqlash imkonini beradi.
Hodisani hisobga olish, qayd qilish tenglashtirilgan bunday payt keskin fursat 
(kritik moment) deb ataladi. Aholi ro‘yxatida va boshqa tez harakatchan hodisalar 
ro‘yxatida hamda ularning joriy hisobi asosida mavjud soni aniqlanayotganda keskin 
fursat belgilanadi. 1989 yil aholi ro‘yxatida keskin fursat qilib 11 yanvardan 12 
yanvarga o‘tar kechasi 24
00
soat belgilangan edi. Aynan shu fursatda yashash joyida 
Statistik formulyar - 
kuzatish ma’lumotlari qayd 
qilinadigan hujjat. 
Kuzatish joyi - bu 
kuzatish birligi joylashgan 
makon. 
Statistik kuzatish vaqti 
- 
bu 
kuzatish 
tenglashtirilgan 
fursat 
(payt) va o‘tkaziladigan 
muddat. 

---

mavjud bo‘lgan shaxslar ro‘yxatga olindi, ya’ni 12 yanvar 00 soatgacha tug‘ilgan 
bolalar ro‘yxatga olingan, undan keyin tug‘ilganlar esa ro‘yxatga olinmagan, shu 
vaqtgacha o‘lgan shaxslar ro‘yxatdan o‘tmagan, keyin o‘lganlar esa mavjud aholi 
sifatida ro‘yxatga olingan. Ro‘yxatda kuzatish vaqti – bu ro‘yxatga olish ishi davom 
etadigan vaqt oralig‘idir. 1989 yil aholi ro‘yxatida 12 yanvardan boshlab 20 
yanvargacha bo‘lgan muddatdan iborat. 
Kuzatishni o‘tkazish bir qator tayyorgarlik va tashkiliy ishlarni bajarish bilan 
bog‘liqdir. Birinchidan, kuzatiladigan birliklarning taxminiy ro‘yxati tuziladi va 
kuzatish joylari belgilanadi. Masalan, aholini ro‘yxatga olish uchun dastavval aholi 
yashaydigan punktlar, shaharlarda esa bundan tashqari uy daftari tartibga solinadi. 
Bular ro‘yxat o‘tkazilayotganda kuzatish birliklarini tushirib qoldirmaslik va ro‘yxat 
o‘tkazish uchun zarur mablag‘lar miqdorini va kadrlar sonini aniqlash uchun kerak. 
Ikkinchidan, kuzatish formulyarlari, blanklar, varaqalar, ularni tuzish yo‘riqnomalari 
tayyorlanadi va joylarga yetarli miqdorda tarqatiladi. Uchinchidan, kuzatiladigan 
makon hududi uchastkalar (qismlar)ga bo‘linadi, kerakli kadrlar soni va aniq shaxslar 
belgilanadi. To‘rtinchidan, kuzatishga jalb qilingan mas’ul shaxslar bilan maxsus 
mashg‘ulotlar olib boriladi.