Statistik kuzatish ma’lumotlarini svodkalash va guruhlash svodkalash va uning turlari to‘g‘risida tushuncha

STATISTIK KUZATISH MA’LUMOTLARINI
SVODKALASH VA GURUHLASH


1.Svodkalash va uning turlari to‘g‘risida tushuncha


Statistik kuzatish yordamida o‘rganilayotgan ijtimoiy hodisa­larni ifodalovchi ko‘pdan-ko‘p birlamchi va tarqoq ma’lumotlar oli­nadi, to‘planadi. Bunday ma’lumotlar ijtimoiy hodisalarni o‘r­ga­nish uchun yaroqli bo‘lmaydi, umumiy xulosalar yasashga im­kon bermaydi. Shuning uchun kuzatish yordamida to‘plangan sta­tistik ma’lumotlarni ma’lum qoidalarga amal qilgan holda tizimga solish, qayta ishlash va jamlash zarur. Bu vazifa statistik tadqiqot­ning ikkinchi bosqichida amalga oshiriladi. Bunday bosqich sta­tis­tik kuzatish ma’lumotlarini svodkalash va guruhlash hisob­lanadi.
Statistik kuzatish ma’lumotlarini svodkalash, o‘z navbatida, ikki turga bo‘linadi:
1. Oddiy svodkalash.
2. Murakkab svodkalash.
Ma’lumotlarni oddiy svodkalash deganda ularni guruhlarga bo‘l­­­masdan to‘plam bo‘yicha umumiy jamini hisoblash tushuniladi. Bunga, tuman shirkat xo‘jaliklarida ishlab chiqarilgan paxta miq­dorlarini bir-biriga qo‘shib, tuman bo‘yicha jamini aniqlash misol bo‘la oladi. Masalan, tumanda 20 ta shirkat xo‘jaligida paxta ye­tish­tirilsa, ularda yetishtirilgan yalpi hosillarini bir-biriga qo‘shib, tuman bo‘yicha yetishtirilgan paxta yalpi hosili aniqlanadi. Bu esa oddiy svodkalash hisoblanadi.
Ma’lumotlarni murakkab svodkalash deganda ijtimoiy hodi­sa­lar to‘g‘risidagi ko‘rsatkichlarni dastur bo‘yicha rejalashtirilgan belgilar asosida guruhlarga bo‘lib o‘rganish tushuniladi. Jami shir­kat xo‘jaliklarini ishlab chiqarish yo‘nalishlari bo‘yicha guruhlarga bo‘lib o‘rganish murakkab svodkalashga misol bo‘la oladi.
Statistik svodkalash mazmuniga ko‘ra tor ma’nodagi va keng ma’nodagi svodkalash turlariga bo‘linadi.
Tor ma’nodagi svodkalashda o‘rganilayotgan to‘plam bo‘­yi­cha umumiy yakunini (jamini) hisoblash tushuniladi. Masalan, tuman xo‘jaliklari bo‘yicha yetishtirilgan don, paxta, sabzavot yo­ki sotilgan paxta, don kabi ko‘rsatkichlarning jamini hisoblab chiqish bunga misol bo‘la oladi.
Keng ma’noda svodkalash deganda ommaviy hodisalar to‘g­‘­risidagi to‘plangan boshlang‘ich ma’lumotlarni ko‘zlangan maq­sad nuqtayi nazaridan muhim belgilar bo‘yicha guruhlash tushu­niladi. Keng ma’nodagi svodkalash quyidagi 4 ta bosqichni o‘z ichiga oladi:
1. To‘plamni guruhlarga bo‘lish.
2. To‘plam jami va guruhlari bo‘yicha ko‘rsatkichlar tizimini ishlab chiqish.
3. To‘plam va uning har bir guruhlari bo‘yicha umumiy ya­kun­larini (jamini) chiqarish.
4. Statistik guruhlash natijalarini statistik jadvallarda joylash­tirish.
Ma’lumotlarni statistik svodkalash tashkil qilinishiga qarab mar­­kazlashgan va markazlashmagan turlarga bo‘linadi. Markaz­lash­gan svodkalashda ijtimoiy hodisalar to‘g‘risidagi barcha bosh­­lang‘ich ma’lumotlar bir yoki bir necha statistika boshqarmalarida to‘planadi va shu joyda qayta ishlanadi. Markazlashmagan svod­ka­lashda ijtimoiy hodisalarni tavsiflovchi ko‘rsatkichlar dastlab joy­­lardagi statistika boshqarmalari va bo‘limlarida va qayta ish­lanadi, so‘ngra statistika davlat qo‘mitasiga yuboriladi.
Statistik svodkalash qayta ishlash usuliga ko‘ra ham ikkiga bo‘linadi:

1. 
   Qo‘l bilan bajariladigan svodkalash.
   
2. 
   Zamonaviy kompyuterlar yordamida bajariladigan svod­ka­lash.
   

Svodkalashni zamonaviy kompyuter vositalari yordamida ba­ja­­rish arzon tushadi, chunki kam mehnat sarflanadi.

1.