Statistik axborot tizimi reja

Axborot texnologiyalari 

 

Texnologiyalar.  «Texnologiya»  –  grekcha  so`z  bo`lib  (techne)  san`at, 

maxorat,  ustalik,  biror  ishni  uddalay  olishni  anglatadi.  Bu  ma`lum  bir  jarayonga 

nisbatan qo`llanilgan texnik jarayondir.  

Jarayon  -  deganda  oldiga  qo`yilgan  maqsadga  erishishga  yo`naltirilgan 

xattiharakatlar  muayyan  jamlanmasi  tushuniladi.  Ushbu  jarayon  ma`lum  odam 

tomonidan  tanlangan  strategiya  bilan  belgilanadi  va  turli  xildagi  vositalar,  usullar 

yordamida amalga oshiriladi.  

Umumiy hollarda texnologiya deganda, mahsulotni ishlab chiqarish jarayonida 

amalga  oshiriladigan  xom-ashyo,  material  yoki  uning  yarim  tayyor  shakli, 

xususiyati, holatining o`zgarishi, uni qayta ishlash, tayyorlash usullarining majmui 

tushuniladi. Bu biror bir ishni yuqori darajada uddalash deganidir.  

Axborot  texnologiyalari  to`g`risida  gap  ketganda,  material  sifatida  ham, 

mahsulot sifatida ham axborot ishtirok etadi. Biroq, bu ob`ekt, jarayon yoki hodisa 

to`g`risidagi  sifat  jihatidan  yangi  ma`lumot  bo`ladi.  Texnologiya  xodimning 

---

 

27 

 

axborot  bilan  ishlash  usuli  va  uslubi  hamda  texnik  vositalar  orqali  namoyon 

bo`ladi.  

Moddiy ishlab chiqarish texnologiyalari deganda, xom-ashyo yoki materalning 

holati,  xususiyatlari,  shakllarini  qayta  ishlash,  tayyorlash,  o`zgartirish,  vosita  va 

uslublari  jamligini  belgilovchi  jarayon  tushuniladi.  Texnologiya  moddiy  mahsulot 

olish maqsadlarida materiyaning sifati yoki boshlang`ich holatini o`zgartiradi. (2.5. 

rasm)  

 

 

 

5.- rasm. Axborot texnologiyasi moddiy zaxiralarni qayta ishlash texnologiyasi 

analogi sifatida.  

  Moddiy  ishlab  chiqarish  texnologiyalari  maqsadi  -  inson  yoki  tizim 

ehtiyojlarini 

qondiruvchi 

mahsulotlarni 

ishlab 

chiqarishdir. 

Axborot 

texnologiyalarining  maqsadi  esa  inson  tahlil  qilishi  uchun  axborotni  ishlab 

chiqarish  va  uning  asosida  biror  bir  xatti  harakatni  bajarish  bo`yicha  qaror  qabul 

qilishdir. 

Axborot 

texnologiyasi 

ob`ekt,jarayon 

yoki 

hodisa 

(axborot 

mahsuloti)ning  holati  haqidagi  yangi  sifat  axborotini  olish  uchun  ma`lumotlarni 

to`plash,  qayta  ishlash  va  uzatishning  vosita  va  uslublari  jamlanmasidan 

foydalanuvchi jarayondir. Ma`lumki, turli texnologiyalarni moddiy  

zaxiralarga  qo`llab  borib,  turli  mahsulotlarni  olish  mumkin.  Axborotni  qayta 

ishlash  texnologiyalari  uchun  ham  bu  narsa  adolatli  bo`ladi.  Moddiy  va  axborot 

texnologiyasining  asosiy  komponentlarini  qiyoslash  quyidagi  2-jadvalda 

ko`rsatilgan.  

   

 

 

 

 

 

 

 

2-jadval Texnologiyalarning asosiy komponentlarini qiyoslash  

 

 

Moddiy 

  

 

zahiralar

  

Moddiy 

 

ishlab 

 

chiqarish 

 

texnologiyalari

  

Mahsulot 

  

 

Ma‘lumotlar 

  

 

Axborot 

 

texnologiyasi

  

Axborot 

  

 

mahsuloti 

  

---

 

28 

 

Mahsulotlarni ishlab chiqarishning asosiy texnologiyalar komponentlari  

Moddiy  

Axborot  

 

Xom-ashyo   va  

materiallarni  

tayyorlash   

Ma`lumotlar  yoki  boshlang`ich 

axborotni yig`ish   

 

Moddiy  

mahsulotni  

ishlab  

chikarish  

Ma`lumotlarni  qayta  ishlash  va 

sernatija axborot olish  

Ishlab  chiqarilgan  maxslotlarni 

iste`molchiga sotish  

Sernatija  

axborotni   uning 

asosida  karorlar  qabul  qilish  uchun 

foydalanuvchiga uzatish  

 

Axborot  texnologiyasi  avtomatlashgan  va  an`anaviy  (qog`oz)  ko`rinishda 

amalga  oshiriladi.  Avtomatlashtirish  hajmi  va  texnik  vositalardan  foydalanish  turi 

aniq bir texnologiyaning mohiyatiga bog`liq.  

Avtotomatlashtirish  –  bir  inson  ish  faoliyatini  mashina  va  mexanizmlar  bilan 

almashtirish  demakdir.  U  texnik,  tashkiliy  va  iqtisodiy  mazmundagi  xatti-

harakatlar  hamda  tadbirlar  kompleksidan  iborat  bo`lib,  ishlab  chiqarish  jarayoni, 

boshqaruv  jarayonining  u  yoki  bu  ishini  amalga  oshirishda  inson  ishtirokinining 

qisman yoki butunlay imkonini beradi.  

Avtomatlashtirilgan axborot texnologiyasi (AAT) – boshqaruv  vazifalarini hal 

etish  uchun  tizimli  tashkil  etilgan  jarayonlarni  amlga  oshirish  usul  va  vositalari 

majmuidir.  U  hisoblash  texnikasi  va  aloqa  vositalaridan  foydalaniladigan 

rivojlangan  dasturiy  ta`minotni  qo`llash  bazasida  bajariladi.  Madomiki,  axborot 

texnologiyasini  amalga  oshirishdagi  texnik  vositalarning  asosiy  qismini 

komp`yuter  texnikasi  tashkil  etar  ekan,  bu  o`rinda  axborot  texnologiyasi, 

tushuniladi.   

Avtomatlashtirilgan  axborot  tizimi  ta`minlovchi  va  funktsional  qismlarga  ega. 

(6. – jadval)  

---

 

29 

 

 

 

 

Ta`minlovchi qism  

Texnik ta`minot Axborot ta`minoti 

 

Matematik ta`minot Tashkiliy ta`minot 

 

Lingvistik ta`minot Uslubiy ta`minot 

 

Dasturiy ta`minot Huquqiy ta`minot 

 

Ergonomik ta`minot  

 

 

   

 

 

Funksional  qism  

Avtomatlashtirilgan axborot tizimi  

58 

 

 

6 - rasm. Avtomatlashtirilgan axborot tizimi  

 

Ta`minlovchi qism axborot, texnik, matematik, dasturiy, tashkiliy, huquqiy  va 

lingvinistik ta`minotdan iborat bo`ladi.  

Avtomatlashtirilgan axborot tizimiga quyidagilar kiradi:  odam (xodim), texnik 

vositalar  va  dasturiy  ta`minot.  Ular  birgalikda  boshqaruv  usullari  uchun 

ma`lumotlarni qayta ishlaydi. (7-rasm). 

Insonning  kundalik  mehnat  faoliyati  tashqi  muxit  to`g`risidagi  axborotlarni 

qabul  qilish  va  to`plash,  turli  masalalarni  echish  uchun  zarur  bo`lgan 

ma`lumotlarni aniqlash, qayta ishlash kabi amallarni bajarish bilan bog`liq bo`ladi. 

SHu  sababli,  ham  yuqoridagi  amallar  majmuasi,  ularni  tadbiq  etish  usullarini 

vositalari axborot tizimlarini (AT) yaratish uchun asos bo`lib xizmat qiladi.  

Axborot texnologiyalarining asosiy maqsadi foydalanuvchilarni tegishli sohaga 

taaluqli  bo`lgan  axborot  bilan  ta`minlashiga  qaratilgan.  EHMlar  yaratilishi 

natijasida  avtomatlashtirilgan  axborot  tizimlarini  (AAT)  hosil  qilish  imkoniyatlari 

paydo bo`ldi.  

---

 

30 

 

Zamonaviy 

axborot 

texnologiyalari–shaxsiykomp`yuterlar 

va 

telekommunikatsiya  vositalaridan  foydalangan  holda  foydalanuvchi  ishining 

do`stona interfeysli, axborot texnologiyasidir.  

 

 

 

Avtomatlashtirlganaxborot tizimi  

 

 

 

 

7  -  rasm.  Avtomatlashtirilgan  axborot  texnologiyalarini  funktsional  tashkil 

qilinishi.    



  Zamonaviy axborot texnologiyalarining uch asosiy tamoyili:  



  komp`yuterli interaktiv (muloqotli) ish rejimi;  



  boshqa dasturli mahsulotlar bilan integratsiyalashlik (tutashish), o`zaro 

aloqa:  



  ham ma`lumotlar, ham vazifaning qo`yilishi jihatidan 

o`zgarishlarjarayonlarining moslashuvchanligi.  

Bugungi  kunda  ta`minlovchi  ZAT  va  funktsioanl  ZAT  haqida  gapirish 

mumkin.  Ta`minlovchi  ZAT  turli  vazifalarni  hal  qilish  uchun  xilma-xil  predmetli 

sohalarda asboblar majmui sifatida foydalanilishi mumkin bo`lgan axborotni qayta 

ishlash  texnologiyasidir.Ta`minlovchi  turidagi  axborot  texnologiyalari  vazifalarga 

yo`naltirilgan  sinflarga  nisbatan  tasnif  qilinishi  mumkin.  Funktsional  ZAT 

 

O

 

dam 

  

(

 

)

 

xodim

  

Texnik 

 

vositalar

  

Dasturiy 

 

ta‘minot

  

Boshqaruv 

 

usullari

  

Axborot 

 

ta‘minoti

  

Amaliy das. 

 

ta‘minot

  

Tizimli das. 

 

ta‘minot

  

Boshqaruv 

 

modeli

  

---

 

31 

 

ta`minlovchi ZATlarning shunday modifikatsiyasini o`zida namoyon etadiki, unda 

predmetli  texnologiyalardan  birortasi  realizatsiya  qilinadi.  Masalan,  bank  kredit 

bo`limi  xodimining  EHMdan  foydalaniladigan  ishi  qarz  oluvchining  kredit  olish 

qobilyatni baholashning bank texnologiyalari yig`indisi, kredit shartnoma va tezkor 

majburiyatlar, to`lovlar grafik hisob-kitobi va biror - bir axborot texnologiyalarida 

amalga  oshirilgan  boshqa  texnologiyalarni  shakllantirishni  albatta  ko`zda  tutadi: 

matnli  protsessordagi  MBBT  va  hokazo.  Predmetli  texnologiya  va  axborot 

texnologiyalari bir-biriga ta`sir etadi. Masalan, plastik kartochkalarning moliyaviy 

axborot  tashuvchiligi  predmetli  texnologiyalarni  tubdan  o`zgartiradi,  bu 

tashuvchisiz  mavjud  bo`lmagan  imkoniyatlarni  beradi.  Misol  tariqasida  kartoteka 

bilan ishlash bank texnologiyasini keltirish mumkin, u moliyaviy nazorat motivlari 

bo`yicha  shaxsiy  hisob  raqamining  yopilishi  tufayli  qayta  ishlashga  tushgan  va 

bajarilmagan  xujjatlarni  o`z  ichiga  oladi.  Bu  holda  avval  hisob  raqami  yoziladi, 

so`ngra,  agar  axborot  texnologiyasi  qo`llansa,  bu  yozuv  kartoteka  raqami  bilan 

shunday  belgilanadiki,  hisob  raqamidagi  qoldiqni  kamaytiruvchi  barcha  boshqa 

xujjatlar  ushbu  kartotekaga  tushishi  kerak.  Axborot  texnologiyalari  komp`yuterda 

saqlanuvchi  ma`lumotlar  ustida  turli  murakkablik  darajasidagi  operatsiyalar, 

amallar,  bosqichlarni  bajarishning  aniq  reglamentli  qoidalaridan  tashkil  topadi. 

Axborot texnologiyasining asosiy maqsadi – axborotni saqlash va uzatishni tashkil 

etish.  Axborot  tizimi  axborotni  qayta  ishlashning  axborot-komp`yuter  tizimini 

o`zida ifodalaydi.