Statikaning asosiy tushunchalari va aksiomalari

3.2 Nuqtaning tezligini va tezlanishlarini aniqlash.
Harakat qonuni vektor usulda berilganda nuqtaning tezligi.

Nuqta tezligi vektor miqdor bo‘lib, nuqta harakatining berilgan momentdagi tezligi va bu harakatning yo‘nalishini harakterlaydi. Nuqta AB egri chiziqli traektoriya chizgan bo‘lsin, - harakat tenglamasi. Harakatlanayotgan bu nuqta holatini ixtiyoriy olingan qo‘zg‘almas O nuqtadan o‘tkazilgan, uning radius vektori bilan aniqlanadi (8-shakl). Kichik vaqt oralig‘ida esa ya’ni momentda holatni olsin. nuqtaning radius vektorini bilan belgilaymiz. vektor nuqtaning vaqtdagi ko‘chishi deb ataladi. ko‘chishni vaqt oralig‘i ga nisbatini ifodalovchi vektorni o‘rtacha tezlik deyiladi. Agar nuqtaning o‘rtacha tezligini bilan belgilasak,

ga teng.

8-shakl.
Endi ni nolga intiltirib boramiz, bunda M nuqta M nuqtaga intiladi. vektor yo‘nalishining limiti traektoriyaning M nuqtasidagi urinma yo‘nalishiga mos keladi, uning moduli esa,

Ammo uchburchakdan , olamiz. Bu erda harakatlanayotgan nuqta radius vektorining vaqtdagi o‘zgarishidir. SHuning uchun .
Demak,
(3.10)
ya’ni, harakatlanayotgan nuqta tezligi bu nuqtaning radius vektoridan vaqt bo‘yicha olingan birinchi tartibli hosilasiga teng.


Harakat qonuni koordinata va tabiiy usulda berilganda nuqtaning tezligi.

Nuqta harakati koordinat usulda berilgan bo‘lsin:

(3.11)
radius vektorni koordinata o‘qlaridagi proeksiyalari orqali yozish mumkin.
(3.12)
Bu erda koordinata o‘qlari bo‘ylab yo‘nalgan birlik vektorlardir. Tezlik vektorining koordinata o‘qlaridagi proeksiyalari bo‘lsin, u holda ni quyidagicha yozish mumkin.
^(3.13)
(3.10) va (3.12) ni (3.13) ga qo‘ysak, quyidagini hosil qilamiz:

Ifoda ayniyat bo‘lgani uchun birlik vektorlar oldidagi koeffitsientlar tegishlicha bo‘lishi kerak:
_(3.14)
Demak, tezlik vektorining koordinata o‘qidagi proeksiyasi harakatdagi nuqta koordinatasidan vaqtga nisbatan olingan hosilaga teng bo‘lar ekan.
Vektorning proeksiyalari ma’lum bo‘lsa, uning moduli va yo‘nalishini topish mumkin. U proeksiyalarga qurilgan parallelopiped diagonaliga teng, shunga ko‘ra:

Tezlik vektorining yo‘naltiruvchi kosinuslari uchun quyidagi formulalarni yozamiz

Harakat tekislikda bo‘lsa, X, Y o‘qlarni harakat tekisligida olamiz


Harakat qonuni tabiiy usulda berilganda nuqta tezligi.

Nuqta berilgan traektoriya bo‘ylab qonuniga muvofiq harakatlanayotgan bo‘lsin. Nuqta t vaqtda M vaziyatda va momentda esa vaziyatda bo‘lsin (9-shakl)

bo‘ladi.
Traektoriyasi ma’lum bo‘lgandagi nuqtaning istalgan momentdagi tezlik vektori urinma bo‘ylab yo‘naladi. SHuning uchun bizga tezlikning modulini topishgina qoladi. Ma’lumki, tezlik


9
'
-shakl.
SHakl almashtirish kiritamiz

bo‘lgani uchun tezlik moduli
_(3.15)
bo‘ladi. bo‘lsa, S o‘sib boradi. bo‘lsa harakat teskari sodir bo‘ladi, keyingi holda tezlik moduli uchun ning absolyut qiymati olinadi, ya’ni . Agar bo‘lsa, harakat tekis bo‘ladi ya’ni S=S₀+ t, agar t=0 da S₀=0 bo‘lsa, bo‘ladi.


Harakat qonuni vektor usulda berilganda nuqta tezlanishi.
Nuqtaning tezlanishi vektor kattalik bo‘lib, berilgan daqiqadagi nuqta tezlik vektorining vaqtga qarab o‘zgarishini xarakterlaydi. Traektoriya bir tekislikda yotsin (10-shakl).
Harakatlanayotgan nuqta traektoriyada t daqiqada M holatda, tezligi bo‘lsin, bu nuqta t kichik vaqt oralig‘ida, ya’ni t+t daqiqada holatni olsin va tezligi bo‘lsin, vektorni nuqtaga parallel ko‘chiramiz, uning uchini vektorning uchi bilan tutashtiramiz va chizilgan uchburchakning parallelogrammga to‘ldiramiz. U holda bo‘lgani uchun vektor t vaqtda tezlik o‘zgarishini ifodalaydi. Endi t vaqtga mos keluvchi vektorni t ga nisbatiga teng bo‘lgan vektorni yasaymiz. YA’ni bu vektor nuqtaning t vaqtdagi o‘rtacha tezlanishi deyiladi.

10-shakl.
Uning t nolga intilgandagi daqiqada M nuqtaning haqiqiy tezlanishi vektorini ifodalaydi.
_(3.16)
Bu vektorni chizmada vektor bilan ifodalaymiz. traektoriya tekisligida yotadi.
M nuqta bir tekislikda yotmaydigan egri chiziqli traektoriya bo‘ylab harakatlansin (11-shakl).
Egri chiziqda bir-biriga yaqin ikkita M va M₁ nuqtalarni olib, hap biri orqali nuqtaning harakati yo‘nalishida va urinmalarini o‘tkazamiz. Egri chiziq bir tekislikda yotmagani uchun ikki va urinmalar orqali bitta tekislik o‘tkazib bo‘lmaydi. M nuqtadan ga parallel chiziqni o‘tkazamiz yotgan tekislikni P₀ bilan belgilaymiz. M₁ nuqta M ga intilnganda P₀ tekislikning atrofida aylanib, holati o‘zgarib boradi. M₁ nuqta M ga intilganda P₀ ning egallagan limiti holatini P bilan belgilaymiz.
P tekislikda bilan egri chiziqning juda kichik elementi ham joylashadi. SHunday tekislik egri chiziqning egrilik yoki yopishma tekisligini ifodalaydi. Agar egri chiziq bir tekislikda yotsa, shu tekislik egrilik tekisligi bo‘ladi. Egri chiziqning (traektoriyaning) qaralayotgan nuqtasidan o‘tgan urinma va shu nuqtaga juda yaqin bo‘lgan nuqtalar orqali o‘tgan tekislik yopishma tekislik deyiladi. Tezlanish vektorining yopishma tekislikda yotishi uning ta’rifidan ko‘rinib turibdi. tezlik orttirmasi traektoriyaning botiq tomoniga qarab yo‘nalgani uchun, tezlanish vektori ham shu tomonga qarab yo‘naladi.

11-shakl.


Harakat qonuni koordinata usulda berilgandagi nuqta tezlanishi
Tezlanish vektorining koordinata o‘qlaridagi proeksiyalari , , bo‘lsin. tezlanishni proeksiyalari orqali ifodalaymiz.
(3.17)
(3.14) va (3.16) formulalarni (3.17) ga qo‘yamiz.

YUqoridagi ifoda ayniyat bo‘lgani uchun birlik vektorning oldidagi koeffitsientlar tegishlicha bir-biriga teng bo‘lishi kerak:
^(3.19)
Bu formulalarga ning qiymatlarini (6.19) keltirib qo‘ysak, tezlanish proeksiyalarini koordinatalar orqali ifodalagan bo‘lamiz.
(3.20)
Demak, tezlanish vektorining koordinata o‘qidagi proeksiyalari, tezlik vektorining tegishlicha koordinata o‘qidagi proeksiyasining vaqtga nisbatan birinchi tartibli hosilasiga yoki harakatlanayotgan nuqta koordinatasining ikkinchi tartibli hosilasiga teng bo‘lar ekan. Tezlanishning moduli va uning yo‘naltiruvchi kosinuslari quyidagicha yoziladi.


Harakat qonuni tabiiy usulda berilgandagi nuqta tezlanishi.

Nuqtaning harakat tenglamasi tabiiy usulda berilgan bo‘lsa, (3.20), nuqta tezlanish vektorini uning tabiiy koordinata o‘qlaridagi proeksiyalari orqali aniqlash ancha qulay bo‘ladi.

Nuqta AB traektoriya bo‘ylab harakatlansin. Traektoriya bo‘ylab harakatlanuvchi M nuqta tezlanishining tabiiy koordinata o‘qlaridagi proeksiyalarini topamiz (12-shakl).

12-shakl
Buning uchun M nuqtadan traektoriyaning musbat yo‘nalishi bo‘ylab urinma va traektoriyani botiq tomoniga qarab bosh normal o‘tkazamiz. Bu ikki urinma va bosh normal traektoriyaning M nuqtasidan o‘tgan yopishma tekislikda yotadi. Egri chiziqli harakatda nuqta tezlanishi yopishma tekislikda yotishi bizga ma’lum. Endi biz tezlanish vektorining urinma va bosh normaldagi proeksiyalarini aniqlaymiz. Aytaylik t vaqtda nuqta M holatda bo‘lib, uning tezlik vektori tezlik vaqt o‘tgandan keyin M₁ holatga ko‘chib, tezligi bo‘lsin.
Nuqtaning tezlanish vektorini aniqlaymiz.
(3.21)
(6.21) ni va tabiiy o‘qlarga proeksiyalaymiz.
(3.22)
M₁ nuqtadan M ga parallel qilib chiziq o‘tkazamiz tezlik vektori bilan orasidagi burchakni  bilan belgilaymiz.
_1 = ₁cos; _1n= ₁sin; _= ; _n=0 ga teng.
Bu erda va ₁ M nuqtaning t va t+t paytdagi tezliklarining miqdorlaridir. Olingan proeksiyalarni yuqoridagi tengliklarga keltirib qo‘yamiz.
(3.23)
kelib chiqadi. Bunda da M₁M, S0, ₁ , 0 ga intiladi.
Natijada M₁ nuqta M ga yaqinlashganda bo‘ladi, bu holda

bo‘ladi. Demak,
(3.24)
bo‘lib, urinma tezlanishi deyiladi.
Urinmalarning orasidagi burchakni  bilan va MM₁=S bilan belgilaymiz nisbatga egri chiziqning (traektoriyaning) o‘rtacha egriligi deyiladi. Buning S0 dagi limiti
_(3.25)
ga egri chiziqning M nuqtasidagi egriligi deyiladi. Egrilikning teskari qiymatiga egri chiziq (traektoriya)ning kuzatilgan nuqtasidagi egrilik radiusi deyiladi va uni

deb belgilaymiz. Endi a_n ni topamiz. Buning uchun (3.25) ni o‘ng tomoni surat va maxrajini S ga ko‘paytiramiz
_(3.26)
nolga intilganda qavs ichidagi har bir ko‘paytmaning limiti quyidagicha hisoblanadi
; ₁ esa ga intiladi.

SHunday qilib, urinma tezlanishining moduli
(3.27)
(3.27) formuladan normal tezlanishining moduli
(3.28)
formuladan topiladi.
Egri chiziqli harakatdagi nuqtaning urinma tezlanishining moduli tezlik modulidan vaqt bo‘yicha olingan birinchi tartibli hosilaga yoki nuqtaning yoy koordinatasidan vaqt bo‘yicha olingan ikkinchi tartibli hosilaga teng bo‘ladi. Hosilaning ishorasi urinma tezlanishining traektoriyaning qaysi tomoniga yo‘nalishini ko‘rsatadi. Masalan: agar bo‘lsa, nuqtaning tezligi bilan bir yo‘nalishda bo‘ladi. Bu holda harakat tezlanuvchan egri chiziqli harakat bo‘ladi. Agar bo‘lsa, nuqta tezligiga teskari yo‘naladi. Harakat sekinlanuvchan egri chiziqli harakat bo‘ladi.
Normal tezlanishning moduli harakati tekshirilayotgan nuqta tezligi kvadratining, egri chiziqning shu nuqtadagi  egrilik radiusiga nisbatiga teng-

13-shakl.
Hamma vaqt musbat miqdor bo‘lgani uchun normal tezlanish hamma vaqt kuzatilayotgan nuqtadan traektoriyaning bosh normali bo‘ylab botiq tomoniga yo‘naladi. Agar urinmaning birlik vektorini , bosh normalini n bilan belgilasak, urinma va normal tezlanishlarning vektorli ifodasi

ko‘rinishda yoziladi. To‘la tezlanishning vektor ifodasi

bo‘ladi.
Bu ikki bilan o‘zaro tik yo‘nalganidan to‘la tezlanishning moduli quyidagi formuladan topiladi.

Yo‘nalishi formuladan topiladi (55-shakl).
Nuqtaning harakat tenglamasi tabiiy usulda berilsa, uning tezlanishi vektori urinma va normal tezlanish vektorlarining geometrik yig‘indisiga teng.


3.3 Qattiq jismning ilgarilanma va qo’zg’almas o’q atrofidagi aylanma harakati.

Qattiq jism kinematikasi - qattiq jism harakatini o’rganadi, nuqta kinematikasidan yangi bog’lanishlar va formulalar hosil qilish uchun foydalaniladi.

Qattiq jism harakatining besh xil ko’rinishi mavjud:
1.Ilgarilanma harakat (polzun, nasos porshini, yo’lning to’g’ri chiziqli qismida harakatlanuvchi paravoz g’ildiragining sparnig’i, lift kabinasi, kupe eshigi)
2.Aylana harakat (maxovik, krivoship, koromislo, oddiy eshik).
3.Tekis parallel yoki tekis harakat (shatun, relsning to’g’ri chiziqli qismida lokomativ g’ildiragining tebranib harakatlanishi, shlifovka qiluvchi g’ildirak)
4.Sferik harakat (giroskop, sharnirli tayanch).
5.Harakatning umumiy holi yoki erkin uchish (o’q, snaryad, tosh, jism).