Standartlashtirish asoslari

1.2 O`zbekistonda standartlashtirishning tarixiy jarayonlari. 
Markaziy Osiyo mamlakatlarining, xususan, O`zbekistonda standartlashtirishning 
boshlanishi  haqida  aniq  bir  raqamli  vaqt  va  makonni      keltirish  avvalgi  bo`limning 
ba’zi  bir  holatlariga  takror  bo`lishi  tabiiy.  Alloma  donishmanlarimizning  tarixiy 
asarlariga  nazar  solsangiz  bunga  hech  shubha  qolmaydi.  Qadimdan  Eron  va  Turon 
zaminida  ishlab  chiqarish  munosabatlari,  jarayonlari,  savdo,  iqtisodiy,  ilmiy–texnik 
ishlari o`zaro yaqin va chambarchas holatda olib borilgan. Shu munosabat bilan eron 
mutafakkiri Kaykovusning XI asrda yozilgan "Qobusnoma" asaridan bir parcha eslash 
kifoya:  "Hozirgi  men  yashayotgan  zamonda  inson  qo`l  urgan  har  qanday  ish 
bo`lmasin,  ularni  tartibsiz  qoldirib  bo`lmas,  har  narsada  tartibni  anglash  zarur".  Har 
qanday sohada me’rosni (an’ana, odat, tarbiya) tartibli (standart) holatda qoldirilishini 
aniq  tasdiqlagan  Kaykovus  vaqti  kelganda  ko`p  ishga  ulgurishni  nazarda  tutgan  edi. 
Asarda  san’at,  haykaltaroshlik,  musiqa  va  boshqa  sohalarda  inson  faoliyati  xulq-
atvoriga  qo`yilgan  talablar  shu  kunlarda  ham  o`z  ifoda  va  mazmuniga  ega.  Qadimgi 
allomalarimiz  asarlaridagi  va  ota-bobolarimizning  "  …yetti  o`lchab,  bir  kes, 
...o`ylamasdan  so`zlama"    kabi  hikmatli  o`gitlari  standartlashtirtish  jarayonlarining 
elementlaridir. 
Standartlashtirish 
elementlari 
Turon 
zaminidagi 
mamlakatlar, 
xususan, 
O`zbekiston  mintaqasida  bunyod  etilgan  noyob  arxitektura  boyliklarida,  standart 
g`ishtlarni rango-rang bezaklar bilan uyg`unlashgan o`lchovlarda qo`llanilishi insonni 
mahliyo  qiladigan:  Go`ri  amir,  Bibixonim,  Paxlavon  Mahmud,  Xiva  tashqi    va  ichki 
qal’alari, Ulug`bek madrasasi, Kalon minorasi, Ko`kaldosh madrasasi va boshqalarda 
mujassamlashgan.  
Markaziy  Osiyo  mamlakatlari  va  O`zbekistonda  qadimdan:  qadoq  (400  gr 
atrofida), chaksa (6kg), pud (16kg), botmon (160kg) kabi massa birliklari; enlik (panja 
eni,  2sm  atrofida)  so`yam  (bosh  barmoq  va  ko`rsatkich  barmoq  o`lchovi  –  18  sm 

---

 
20 
atrofida), qarich (bosh barmoq bilan chinchaloq barmoq o`lchovi-23 sm), qadam (ikki 
oyoqni yurishdagi o`rtacha oralig`i-0,75m atrofida), quloch (ikki qo`lning elka sathida 
cho`zilishdagi  uzunlik-1,5  m  atrofida),  bir  tosh  (taxminan  0,75km),  bir  chaqirim 
(taxminan  3  tosh)  kabi  uzunlik  birliklari;  tanob  (100  m  kv  atrofida)  sirt  birliklari 
standart  birliklar  sifatida  keng  qo`llanilib  kelingan.  Kirpich  so`zining–qirbich, 
kolbasaning  –  qo`lbos,  utyug  (dazmol)ning  –  o`t  yuk  kabi  protiplarining  turkiy  tilda 
mavjudligi,  algebraning  al–jabr,  meditsinaning–madadi  sino  kabi  tushunchalar  bilan 
uyg`unligi  ham  Markaziy  Osiyo  mamlakatlarida  Standartlashtirish  obyekt  va 
jarayonlari  tarixining  yetarlicha  chuqur  va  mazmunliligidan  dalolat  beradi.  Markaziy 
Osiyo,  xususan,  O`zbekistonda  standartlashtirishning  rasmiy  bosqichi    1923-yil 
Toshkent  shahrida  «O`lchov  va  tarozi  mahkamasi  Turkiston  markazi  tashkil» 
etilishdan  boshlandi.  Bu  markazning  Qo`qon,  Samarqand,  Ashxobod,    Olma–Ota 
shaharlarida shaxobchalari tuzildi.  
1926-yilda  O`zbekiston  ishchi-dehqon  inspeksiyasi  xalq  komissariati    huzurida 
standartlashtirish  mahkamasi  bunyod  etildi.  U  davrlarda  standart  uch  xil  turda 
tasdiqlanar edi: sinaladigan, tavsiya etiladigan, majburiy qo`llanadigan. 
O`zbekistonda  standartlashtirish,  standartlashtirish  bo`yicha  Markazqo`m 
tasdiqlagan sohalar tahliliga ko`ra tuzilgan yillik rejalar asosida olib borilar edi. 
1932-  yil  mart  oyida  "O`zbekiston  mintaqalarini  2  xil  vaqt  kamariga  o`tkazish   
to`g`risida "Sovnarkom qarori qabul qilindi: 4-vaqt kamari (Moskva vaqtiga + 2 soat) 
va 5-vaqt kamari (Moskva vaqtiga +3 soat). 
Shu  yili  O`zbekistonda  ilk  bor  kunjutning  urug`lik  navi  uchun 
O`ZREST50
 
Respublika standarti qabul qilindi. 
O`zbekistonda standartlashtirishning zamonaviy bosqichi 1973-yili O`zbekiston 
Respublikasi  davlat  Standart  boshqarmasi  (O`zdavstandart)  tashkil  etilganidan 
boshlanadi. 
O`zbekiston  suverenlikka  erishgandan  so`ng,  Ya’ni  1992-yili  mart  oyidagi 
O`zRVMning    №  93  "O`zbekiston  respublikasida  standartlashtirish  ishlarini  tashkil 
qilish to`g`risida” gi qarori qabul qilingan vaqtdan buyon, standartlashtirishning yangi 
davri boshlandi. 

---

 
21 
1993-1998 
va 
2000-2003-yillarda 
O`zbekistonda 
standartlashtirishni 
jadallashtirish borasida bir qator o`ta muhim hukumat qarorlari chiqdi, muayyan chora 
tadbirlar belgilandi. 2002-yili O`RVM ning №342 qaroriga binoan “O`zdavstandart” – 
“O`zstandart”  Agentligi  nomi  bilan  yangicha  faoliyat  olib  bormoqda. 
Standartlashtirishni  rivojlantirishning  xalqaro  standartlashtirish  jarayoni  bilan 
uyg`unlashgan asosiy yo`nalishlari belgilanib, sohalar standartlari, me’yoriy hujjatlarni 
ishlab  chiqish  va  joriy  etish  bo`yicha  vakolatli  davlat  muassasalari,  nazorat  qilish  va 
kuzatib borish bo`yicha idora va tashkilotlar belgilandi.