Standartlashtirish asoslari

O`zuvchan standartlashtirish
 
O`zuvchan 
standartlashtirishning 
mohiyati 
va 
tasniflanishi 
O`zuvchan 
(ilgarilangan)  standartlashtirish  –  standartlashtirish  obyektiga  erishilgan  me’yoriy 
talablarning yanada yuqoriroq darajasini, Ya’ni bashoratlash (prognozlash) ga asosan 
kelajakda optimal bo`ladigan darajasini o`rnatish demakdir. 
Keltirilgan ta’rifga binoan o`zuvchan standartlashtirish mahsulot xizmat va barcha 
jarayonlarga  talablarni  va  me’yorlarni  vaqt  bo`yicha  avvalroq  o`rnatib,  provard 
natijada ularning sifatini yuqori texnik iqtisodiy samara beradigan darajada ta’minlash 
nazarda  tutilishini  maqsad  qilib  qo`yadi.Bu  borada  o`zuvchan  standartlashtirish 
prognozlash  asosida  amaliy  yechimni  qabul  qiladigan  imkonli  sohalardan  biri 
hisoblanadi. 
O`zuvchan  standartlashtirishning  asosiy  vazifasi  ishlab  chiqarishni  va  mahsulot 
sifatining  oshishini  xolis  va  aniq  yo`nalishida  rivojlanishiga  ko`maklashishdan 
iboratdir.  
O`zuvchan standartlashtirish standartlar jumlasiga:  
-mahsulot,  xizmat,  loyixalash  ishlab  chiqish  va  boshqa  jarayonlarda  kuchga  ega 
standartlashgan  qoida  va  talablarni  yanada  optimal  me’yorlarini  belgilaydigan 
standartlar: 
-kuchdagi  standartlar  faoliyatiga  istiqbolliroq  yangi  ish  usullarini  joriy  etishni 
taminlab yanada optimalroq me’yorlar o`rnatadigan standartlar: 

---

 
94 
-bir  yoki  faqat  bir  necha  korxonalardagina  o`zlashtirilib  o`zining  sifat 
ko`rsatkichlari  analoglaridan  tubdan  farq  qiladigan  loyixa  va  buyum  ishlab  chiqarish 
qoida va talablariga optimal me’yor o`rnatadigan standartlar kiradi. 
O`zuvchan standartlashtirishlar moxiyatiga ko`ra quyidagicha tavsiflanadi. 
1. Vaqt bo`yicha o`zish:  
-mahsulot tajriba na’munasini  yaratish bo`yicha  loyixa konstruktorlik  ishlarining 
boshi:     
-buyum ishlab chiqarish sanoatini texnik tayyorlashning boshi: 
-mahsulotni yalpi ishlab chiqarishning boshi. 
2. Tarqalish doirasida o`zish: 
-korxona doirasida; 
-davlat doirasida; 
-mintaqa doirasida; 
-global dunyo doirasida. 
3. Standartlashgan mahsulotga nisbatan to`la bo`lmagan o`zish: 
-assortiment bo`yicha; 
-mahsulot belgilari bo`yicha; 
-yangi mahsulot elementlarining merosiy qabul qilishganliklari bo`yicha; 
-mahsulotning ko`rsatkich va belgilari qiymati bo`yicha. 
O`zuvchan  standartlashtirishni  bashoratlash  (prognozlash)  tadqiqot  obyektining 
qonuniyatlari va metodlarini, umuman, standartlashtirishni xususan o`rganadigan ilmiy 
faoliyatdir. 
Standartlashtirish sohasida bashoratlashning maqsadi quyidagilardan iborat: 
-yaratilgan yoki yaratilajak yangilik barqarorligi ehtimolini o`rganish; 
-ishlab chiqarilgan mahsulot bilan yangilik o`rtasidagi bog`lanishni o`rganish; 
-standartlashtirish  obyekti  bo`la  oladigan  ilmiy-texnik  daraja,  Ya’ni  mahsulot 
sifatiga erishishni aniqlash; 
-iste’mol va  ishlab chiqarish hajmini aniqlash; 
-sarf-harajatni aniqlash; 
-ekologiya ko`rsatkichlarini baholash. 

---

 
95 
Standartlashtirish sohasida bashoratlashning axborot manbalari quyidagilar: 
-xalq xujaligi va soha taraqqiyotining uzoq muddatli bashoratlanishi; 
-sohalar bo`yicha bashoratlashlar; 
-uzoq va yaqin muddatga mahsulotning sifati va istemol darajasi bashoratlari; 
-xalq xo`jaligining uzoq muddatli rejalari; 
-ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifati bo`yicha statistik ma’lumotlar; 
-tajriba na’munalarini sinash bo`yicha bayonnomalar; 
-patentlar, mualliflik guvohnomalari, litsenziyalar; 
-ijtimoiy so`rovlar natijalari; 
-standartlar, texnik shartlar; 
- shu kabi boshqa ilmiy-texnik axborotlar. 
Standartlashtirishning  zamonaviy  taraqqiyot  holatida  100  dan  ortiq  har  xil  soha 
bo`yicha    har  xil  darajali  ilmiy  asosga  ega  prognozlash  ilmiy  texnik  usullari  mavjud 
b
o`
lib o`zuvchan standartlashtirishda keng tarqalganlari asosan quyidagilar: 
-tadqiqotlanadigan  ilmiy  yoki  texnik  obyektni  fan  taraqqiyotining  ma’lum 
yo`nalishlari haqida statistik ma’lumotga tayanadigan ekistropolyatsiyalash metodi; 
-taraqqiyotning yangi yo`nalishlarida qo`llaniladigan evristik usullari; 
-real  jarayonga  o`ta  yaqinlashtirib  istiqbollash,  shu  bilan  birga  o`ta  murakkab 
bo`lgan modellashtirish usullari. 
Ekstropolyatsiyalash  -  eng ko`p qo`llaniladigan  va  eng  sodda bo`lish  bilan birga 
samaradorligi yuqori emas, ko`p xollarda faqat qisqa vaqt oralig`idagi yaqin kelajakni 
prognoizlashdagina yaroqlidir. 
Evristik  metodlar  texnik  vazifalarni  rejalashtirish  ayniqsa  ularni  tasdiqlash 
bosqichida ko`p qo`llaniladi. 
Bu  ikki  usullar  standartlar  ta’sir  doirasidan  tashqariga  chiqishni  hisobga 
ololmaydi. 
Modellashtirish  usulining  qo`llanish  doirasi  keng,  imkoni  ancha  katta  va  
istiqbolli bo`lib, ab’ekt va jarayonlarni fizik, matematik, matematik-statistik va uyumli 
modellash bilan ancha uzoq muddatga prognozlash imkonini beradi. 

---

 
96 
O`zuvchan  standartlarni  yaratish  va  yuritish  Bu  xildagi  standartlarni  yaratish  va 
kuchga  kiritish  quyidagi  etap  va  bo`limlarni  o`z  ichiga  oladi:  tayyorlash;  yaratish; 
kuchga kiritish.  
O`zuvchan standartlashtirishning tayyorlash etalonidagi ishlar mazmuni ma’lumot 
yig`ish,  taraqqiyot  yunalish  istiqbolini  tadqiqotlash  mahsulot  sifatini  tubdan 
o`zgartirish 
mumkin 
bo`lgan 
omil 
va 
ko`rsatkichlarni 
taqsimlash 
orqali 
standartlashtirish istiqbollarini aniqlashdan iborat bo`ladi. Bu reja har tamonlama tahlil 
asosida  o`zuvchan  standartlashtirishga  zarur  ko`rsatkich  yoki  talablarni  boshlashga 
yordam beradi. 
Mazkur  etapda  buyum  (mahsulot)  taraqqiyot  yo`nalishi  bo`yicha  ma’lumotlarni 
to`plash,  tizimlashtirish  asosida  rivojlanish  yo`nalishi  qoidalarini  belgilash,  iqtisodiy 
samaradorlik  imkoniyatlarni  hisoblash,  u  yoki  bu  xilda  qaror  qabul  qilish  uchun 
mahsulot  bo`yicha  kuchdagi  standartlar  majmuasidan  tajribalarni  umumlashtirish 
imkoniyati yaratiladi. 
O`zuvchan  standartlarni  yaratish  etapidagi  ishlar  mazmuni  standartni  ishlab 
chiqish,  kelishish,  tasdiqlashdan  iborat  bo`lib,  buyum  yoki  mahsulotning  istiqbolli 
ko`rsatkichlarini har tamonlama asosli ravshda shu buyum va mahsulotlarning kelajak 
taraqqiyotini ko`zlab me’yoriy hujjat barpo etishga qaratilgan bo`ladi. 
Ma’lum  bir  ishlab-chiqarish  doirasida  bunday  o`zuvchan  standartlarni  amalda 
joriy  etish  oldingi  jarayonlarda  kelajakni  ko`ra  bilgan  sharoitlarda  maxsus  dastur  va 
tadbirlar  majmuida,  rejalashtirilgan  sharoitlarda  olib  borilishi  va  amalga  oshirilishi 
zarur.  Bunday  yondashuv  o`zuvchan  standartlarni  joriy  etishni  va  bu  asosda  xalq-
xo`jaligini boshqarishning tezkor boshqariluvini ta’minlaydi.