Standartlari

 

6.2. BHXS (IAS) 12 “Foyda soliqlari” 

Ushbu  standartning  maqsadi  foyda  soliqlarini  hisobga  olish  tartibini 

belgilashdan  iboratdir.  Foyda  soliqlarini  hisobga  olishdagi  asosiy  masala  bo’lib 

quyidagilarning  joriy  va  kelgusi  soliqlarga  bo’lgan  ta’siri  qay  tarzda  hisobga  olinishi 

kerakligi hisoblanadi:  

(a)  xo’jalik sub’ektining  moliyaviy xolati to’g’risidagi hisobotda tan olinadigan 

aktivlar (majburiyatlar)ning balans qiymati kelgusida qoplanishi (to’lanishi); va 

(b)  xo’jalik  sub’ektining  moliyaviy  hisobotlarida  tan  olingan  joriy  davr  uchun 

operatsiyalar va boshqa hodisalar. 

Ushbu  standart,  shuningdek,  soliq  zarari  yoki  soliq  imtiyozlaridan 

foydalanmaslik natijasida kelib chiqadigan, muddati kechiktirilgan soliq aktivlarini tan 

olish,  foyda  soliqlarini  moliyaviy  hisobotda  aks  ettirish  hamda  foyda  soliqlariga 

tegishli bo’lgan ma’lumotlarni oshkor etishni qamrab oladi.  

Mazkur standart foyda soliqlarini hisobga olishda qo’llanilishi kerak.  

Ushbu  standart  maqsadlarida,  foyda  soliqlari,  soliqqa  tortiladigan  foydadan 

olinadigan hamma ichki va horijiy faoliyatlar bo’yicha soliqlarni, qamrab oladi. Foyda 

soliqlariga,  shuningdek,  hisobot  beruvchi  xo’jalik  sub’ekti  foydasiga  shu’ba  xo’jalik 

sub’ektlari,  qaram  xo’jalik  jamiyatlari  yoki  qo’shma  korxonalar  tomonidan 

to’lanadigan summalardan olinadigan va to’lov  manbaida  ushlab qolinadigan soliqlar 

kiradi.  

Mazkur  standart  davlat  grantlari  (MHXS  20  “Davlat  grantlarining  buxgaleriya 

hisobi  va  davlat  yordamini  oshkor  qilish”  ga  qarang)      yoki  investitsiyalar  bo’yicha 

soliq  imtiyozlarini  hisobga olish  usullarini  qamrab olmaydi.  Ammo, shunday grantlar 

yoki investitsiyalar bo’yicha soliq imtiyozlari natijasida paydo bo’ladigan vaqtinchalik 

---

 

 

174 

 

farqlarning hisobga olinishi ushbu standartda  ko’rib chiqiladi. 

Aktivning  soliq  bazasi  –  bu  aktivning  balans  qiymati  qoplanganida  xo’jalik 

sub’ekti  tomonidan  olinadigan  har  qanday  soliq  solinadigan  iqtisodiy  nafdan  soliq 

maqsadlarida  chegirib  tashlanadigan  summadir.  Agar  bu  iqtisodiy  naf  soliqqa 

tortiladigan bo’lmasa, aktivning soliq bazasi uning balans qiymatiga teng bo’ladi.  

Misol.  Asbob-uskunaning  tannarxi  100  teng.  Soliq  maqsadlarida,  30  teng 

eskirish qiymati joriy va oldingi davrlarda chegirib tashlangan. Qolgan qiymati kelgusi 

davrlarda  asbob-uskunaning  eskirishi  summasi  sifatida  yoki  uning  chiqib  ketishida 

chegiriladigan summa sifatida chegirilishi mumkin. Asbob-uskunadan foydalanishdan 

olinadigan  daromad  soliqqa  tortiladi.  Asbob-uskuna  chiqib  ketishidan  olinadigan  har 

qanday  foyda  soliqqa  tortiladi,  bunday  chiqib  ketishdan  olinadigan  har  qanday  zarar 

esa soliq maqsadlarida chegirib tashlanadi. Asbob-uskunaning soliq bazasi 70 teng.  

Olinadigan  foizlarning  balans  qiymati  100  teng.  Ularga  tegishli  foizli 

daromadlar  kassa  usuli  bo’yicha  soliqqa  tortiladi.  Olinadigan  foizlarning  soliq  bazasi 

nolga teng. 

Savdo  bo’yicha  olinadigan  schyotlarning  balans  qiymati  100  teng.  Ularga 

tegishli  bo’lgan  daromad  soliq  solinadigan  foydaga  (soliq  zarariga)  kiritilib  bo’lgan. 

Savdo bo’yicha olinadigan schyotlarning soliq bazasi 100 teng.  

Sho’’ba  xo’jalik  yurituvchi  sub’ektdan  olinadigan  dividendlarning  balans 

qiymati  100  teng.  Dividendlar  soliqqa  tortilmaydi.  Aslida,  aktivning  to’la  balans 

qiymati  iqtisodiy  nafdan  chegirilishi  mumkin.  Shunday  qilib,  olinadigan 

dividendlarning  soliq  bazasi  100  teng.  Berilgan  kreditning  balans  qiymati  100  teng. 

Kreditning to’lanishi soliqqa ta’sir qilmaydi. Kreditning soliq bazasi 100 teng.Bunday 

tahlil  qilganda,  kelgusida  soliq  solinadigan  vaqtinchalik  farq  mavjud  emas.  Muqobil 

tahlilda,  hisoblangan  olinadigan  dividendlarning  soliq  bazasi  nolga  teng  va  natijada 

100  teng  bo’lgan  kelgusida  soliq  solinadigan  vaqtinchalik  farq  nolga  teng  bo’lgan 

soliq  stavkasiga  ko’paytiriladi.  Ikkita  tahlilda  ham,  muddati  kechiktirilgan  soliq 

majburiyati paydo bo’lmaydi. 

Majburiyatning  soliq  bazasi  –  uning  balans  qiymatidan  ushbu  majburiyat 

bo’yicha  kelgusi  davrlarda  soliq  maqsadlarida  chegiriladigan  har  qanday  summa 

chegirilgandagi  hosil  bo’ladigan  qiymat.  Masalan,  oldindan  olingan  daromad 

natijasida yuzaga keladigan majburiyatning soliq bazasi – bu uning balans qiymatidan 

kelgusi  davrlarda  soliqqa  tortilmaydigan  har  qanday  daromad  summasini  ayirib 

tashlaganda hosil bo’ladigan qiymatdir.  

2-Misol.  Joriy  majburiyatlar  balans  qiymati  100  teng  bo’lgan  hisoblangan 

xarajatlarni  o’z  ichiga  oladi.  Ularga  tegishli  bo’lgan  xarajatlar  soliq  maqsadlarida 

kassa  usuli  bo’yicha  chegiriladi.  Hisoblangan  xarajatlarning  soliq  bazasi  nolga  teng. 

Joriy  majburiyatlar  balans  qiymati  100  teng  bo’lgan  oldindan  olingan  foizli 

daromadlarni o’z ichiga oladi. Ularga tegishli bo’lgan foizli daromadlar kassa usulida 

soliqqa  tortilgan.  Oldindan  olingan  foizlarning  soliq  bazasi  nolga  teng.  Joriy 

majburiyatlar  balans  qiymati  100  teng  bo’lgan  hisoblangan  xarajatlarni  o’z  ichiga 

oladi.  Ularga  tegishli  bo’lgan  xarajatlar  soliq  maqsadlarida  chegirilib  tashlangan. 

Hisoblangan  xarajatlarning  soliq  bazasi  100  teng.  Joriy  majburiyatlar  balans  qiymati 

100  teng  bo’lgan  hisoblangan  jarimalarni  o’z  ichiga  oladi.  Jarimalar  soliq 

maqsadlarida 

chegirilmaydi. 

Hisoblangan 

jarimalarning 

soliq 

bazasi 

100 

---

 

 

175 

 

teng.To’lanadigan  kreditning  balansi  qiymati  100  teng.  Kreditning  to’lanishi  soliqqa 

ta’sir  qilmaydi.  Kreditning  soliq  bazasi  100  teng.  Bunday  tahlil  qilganda,  kelgusida 

chegiriladigan  vaqtinchalik  farq  mavjud  emas.  Muqobil  tahlilda,  hisoblangan 

to’lanadigan  jarimalarning  soliq  bazasi  nolga  teng  va  natijada  100  teng  bo’lgan 

kelgusida  chegiriladigan  vaqtinchalik  farq  nolga  teng  bo’lgan  soliq  stavkasiga 

ko’paytiriladi.  Ikkita  tahlilda  ham,  muddati  kechiktirilgan  soliq  aktivi  paydo 

bo’lmaydi. 

Joriy  va  oldingi  davrlar  uchun  joriy  soliqning  to’lanmagan  qismi  majburiyat 

sifatida  tan  olinishi  kerak.  Agar  joriy  va  oldingi  davrlar  uchun  to’langan  soliq 

summasi  ushbu  davrlarda  to’lanishi  kerak  bo’lgan  soliq  summasidan  ko’p  bo’lsa, 

oshiqcha summa aktiv sifatida tan olinishi kerak. 

Oldingi  davr  joriy  solig’ini  qoplash  uchun  soliq  zararini  oldingi  davrlarga 

o’tkazish imkoniyati natijasida olinadigan naf aktiv sifatida tan olinishi kerak. 

Muddati  kechiktirilgan  soliq  majburiyati  kelgusida  soliq  solinadigan  jamiiki 

vaqtinchalik  farqlar  bo’yicha  tan  olinishi  kerak,  bundan  muddati  kechiktirilgan  soliq 

majburiyati quyidagilar natijasida yuzaga kelishi holatlari mustasno:  

(a) 

gudvilning dastlabki tan olinishi; yoki 

(b) 

aktiv yoki majburiyatning quyidagi hollarda dastlabki tan olinishi: 

- 

biznes birlashuvi bo’lmagan operatsiyalarda; va 

- 

operatsiya sodir bo’lishi paytda buxgalteriya hisobi bo’yicha foydaga ham 

soliq solinadigan foydaga (soliq zarariga) ham ta’sir qilmaydigan operatsiyalarda. 

Biroq,  shu’ba  xo’jalik  yurituvchi  sub’ektlarga,  filiallarga,  qaram  xo’jalik 

jamiyatlariga  investitsiyalar  hamda  qo’shma  faoliyatdagi  ulushlar  bilan  bog’liq 

bo’lgan  kelgusida  soliq  solinadigan  vaqtinchalik  farqlar  bo’yicha  muddati 

kechiktirilgan soliq majburiyati tan olinishi kerak. 

Aktivni  tan  olishda,  tabiiyki,  uning  balans  qiymati  xo’jalik  sub’ektiga  kelgusi 

davrlarda  kelib  tushadigan  iqtisodiy  naf  ko’rinishida  qoplanadi.  Aktivning  balans 

qiymati  uning  soliq  bazasidan  oshiqcha  bo’lsa,  soliq  solinadigan  iqtisodiy  nafning 

summasi  soliq  maqsadlarida  chegirib  tashlanishi  mumkin  bo’lgan  summadan  oshib 

ketadi.  Ushbu  farq  kelgusida  soliq  solinadigan  vaqtinchalik  farq  bo’lib  hisoblanadi, 

hamda  uning  natijasida  kelgusi  davrlarda  foyda  soliqlarini  to’lash  bo’yicha  kelib 

chiqadigan  majburiyat,  muddati  kechiktirilgan  soliq  majburiyati  bo’lib  hisoblanadi. 

Xo’jalik  sub’ekti  aktivning  balans  qiymatini  qoplab  olishi  sari,  kelgusida  soliq 

solinadigan  vaqtinchalik  farq  tiklanadi  va  xo’jalik  sub’ektining  soliq  solinadigan 

foydasi  paydo  bo’ladi.  Buning  natijasida,  iqtisodiy  naf  soliq  to’lovlari  ko’rinishida 

xo’jalik sub’ektidan chiqib ketishi ehtimoli vujudga keladi.  

3-Misol. Tannarxi 150 teng bo’lgan aktivning balans qiymati 100. Jamg’arilgan 

eskirish summasi soliq maqsadlarida 90 teng va soliq stavkasi 25%. 

Aktivning  soliq  bazasi  60  tashkil  etadi  (150  teng  tannarxdan  90  teng 

jamg’arilgan  eskirish  ayiriladi).  100  teng  bo’lgan  balans  qiymatini  qoplash  uchun, 

xo’jalik  sub’ekti  100  teng  bo’lgan  soliq  solinadigan  daromadni  ishlab  topishi  kerak, 

lekin  undan  faqat  60  teng  bo’lgan  soliq  qoidalari  bo’yicha  aniqlanadigan  eskirish 

summasini  chegirib  tashlashi  mumkin.  Buning  natijasida,  xo’jalik  sub’ekti,  aktivning 

balans  qiymatini  qoplaganida,  10  teng  bo’lgan  foyda  solig’ini  to’laydi 

(40ko’paytirilgan  25%).  100  teng  balans  qiymati  bilan  60  teng  soliq  bazasi  orasidagi 

---

 

 

176 

 

farq,    40  teng  kelgusida  soliq  solinadigan  vaqtinchalik  farq  bo’lib  xizmat  qiladi. 

Shuning  uchun,  xo’jalik  sub’ekti  10  teng  (40  ko’paytirilgan  25%)muddati 

kechiktirilgan  soliq  majburiyatini  tan  oladi.  Ushbu  majburiyat  xo’jalik  sub’ekti 

tomonidan aktivning balans qiymati qoplanganida to’lanadigan foyda soliqlarini ifoda 

qiladi. 

Vaqtinchalik farqlar quyidagi hollarda paydo bo’ladi: 

(a) 

biznes birlashuvida sotib olingan aktivlar va qabul qilingan majburiyatlar 

MHXS  3  “Biznes  birlashuvlari”ga  muvofiq  ularning  haqqoniy  qiymati  bo’yicha  tan 

olinganida,  biroq  bu  ularga  soliq  qoidalari  bo’yicha  quyiladigan  talablar  nuqtai 

nazaridan hech qanday ekvivalent o’zgarish keltirib chiqarmaganida; 

(b) 

aktivlarning  qayta  baholanganida,  biroq  bunday  baholash  ushbu 

aktivlarga soliq qoidalari bo’yicha quyiladigan  talablar  nuqtai  nazaridan  hech qanday 

ekvivalent o’zgarish keltirib chiqarmaganida; 

(v) 

biznes birlashuvida gudvil paydo bo’lganida; 

(g) 

aktiv  yoki  majburiyat  dastlabki  tan  olinganida  ushbu  aktiv  yoki 

majburiyatning  soliq  bazasi  uning  boshlang’ich  qiymatidan  farq  qilganida,  masalan, 

xo’jalik sub’ekti aktivlarga tegishli bo’lgan davlat grantlaridan naf ko’rganida; yoki 

(d) 

shu’ba  xo’jalik  yurituvchi  sub’ektlarga,  filiallarga  va  qaram  xo’jalik 

jamiyatlariga  investitsiyalarning  hamda  qo’shma  faoliyatdagi  ulushlarning  balans 

qiymati bunday investitsiyalar yoki ulushlarning soliq bazasidan farq qilganida. 

Chegaralangan  istisno  holatlardan  tashqari  hollarda,  biznes  birdashuvida  sotib 

olingan aktivlar va qabul qilingan majburiyatlar ularni sotib olish sanasidagi haqqoniy 

qiymatlari  bo’yicha  tan  olinadi.  Sotib  olingan  aktivlarning  va  qabul  qilingan 

majburiyatlarning soliq bazalari biznes birlashuvi natijasida o’zgarmay qolganida yoki 

boshqacha  qilib  o’zgarganida  vaqtinchalik  farqlar  paydo  bo’ladi.  Masalan,  aktivning 

balans  qiymati  haqqoniy  qiymatgacha  oshganida,  biroq  uning  soliq  bazasi  ushbu 

aktivning  oldingi  egasi  uchun  bo’lgan  tannarxda  qolganida,  kelgusida  soliq 

solinadigan  vaqtinchalik  farq  paydo  bo’ladi  va  u  muddati  kechiktirilgan  soliq 

majburiyatini  yuzaga  keltiradi.  Natijada  hosil  bo’ladigan  muddati  kechiktirilgan  soliq 

majburiyati gudvilga ta’sir qiladi. 

MHXSlar  ayrim  aktivlarni  haqqoniy  qiymat  bo’yicha  hisobga  olinishini  talab 

etadi  yoki  ruxsat  qiladi  (masalan,  MHXS  “Asosiy  vositalar”,  MHXS  38  “Nomoddiy 

aktivlar”,  MHXS  40  “Investitsion  mulk”  va  MHXS  9  Moliyaviy  instrumentlar”  ga 

qarang).  Ba’zi  mamlakatlarda,  aktivning  haqqoniy  qiymatigacha  qayta  baholanishi 

yoki  boshqacha  qilib  qayta  hisoblanishi  joriy  davr  uchun  soliq  solinadigan  foydaga 

(soliq zarariga) ta’sir qiladi. Natijada, aktivning soliq bazasi o’zgaradi va vaqtinchalik 

farq  yuzaga  kelmaydi.  Boshqa  mamlakatlarda,  aktivning  qayta  baholanishi  yoki 

boshqacha qilib qayta hisoblanishi ushbu qayta baholash yoki qayta hisoblash amalga 

oshirilgan  davrda  soliq  solinadigan  foydaga  (soliq  zarariga)  ta’sir  qilmaydi,  buning 

natijasida,  aktivning  soliq  bazasi  o’zgarmaydi.  Bunga  qaramasdan,  aktiv  balans 

qiymatining  kelajakda  qoplanishi  xo’jalik  sub’ekti  tomonidan  soliq  solinadigan 

iqtisodiy  naf  olinishiga  olib  keladi,  hamda  soliq  maqsadlarida  chegirib  tashlanadigan 

summa  ushbu  iqtisodiy  nafning  summasidan  farq  qiladi.  Qayta  baholangan  aktivning 

balans qiymati va uning soliq bazasi orasidagi farq vaqtinchalik farq bo’lib, u muddati 

kechiktirilgan  soliq  majburiyati  yoki  aktivini  yuzaga  keltiradi.  Bu  quyidagi  shartlar 

---

 

 

177 

 

mavjud bo’lganida ham to’g’ri bo’ladi:  

(a) 

xo’jalik sub’ektining aktivni sotish niyati bo’lmaganida. Bunday hollarda, 

aktivning  qayta  baholangan  balans  qiymati  ushbu  aktivdan  foydalanish  orqali 

qoplanadi, bu esa kelgusi davrlarda chegirilishi mumkin bo’lgan eskirish summasidan 

oshadigan soliq solinadigan daromadni hosil qiladi; yoki 

(b) 

agar  aktivning  chiqib  ketishidan  olinadigan  tushumlar  unga  o’xshash 

aktivlarga  sarmoya  qilinsa,  kapital  qiymati  oshishiga  solinadigan  soliqning  muddati 

kechiktirilmaganida.  Bunday  hollarda,  aktiv  sotilgan  paytda  yoki  unga  o’xshash 

aktivlardan foydalanilganida pirovardida soliq to’lanishi kerak bo’ladi. 

Biznes  birlashuvida  paydo  bo’ladigan  gudvil,  quyidagi  (a)  bandida  keltirilgan 

summaning (b) bandida keltirilgan summadan oshgan qiymati sifatida baholanadi:  

(a) 

quyidagilarning yig’indisi: 

- 

MHXS  3  ga  muvofiq  baholanadigan  va  odatda  sotib  olish  sanasidagi 

haqqoniy  qiymatini  aniqlashni  talab  qiladigan,  sotib  olinayotgan  aktivlar  evaziga 

beriladigan tovon; 

- 

MHXS  3  ga  muvofiq  sotib  olinadigan  xo’jalik  sub’ektida  nazorat 

huquqini bermaydigan har qanday ulushning tan olinadigan qiymati; va 

- 

bosqichma-bosqich  amalga  oshirilgan  biznes  birlashuvida,  sotib 

oluvchining  sotib  olinadigan  xo’jalik  sub’ekti  kapitalidagi  oldingi  ulushining  sotib 

olish sanasidagi haqqoniy qiymati. 

(b) 

MHXS  3  ga  muvofiq  baholanadigan  sotib  olingan  aktivlar  va  qabul 

qilingan majburiyatlarning sotib olish sanasidagi sof qiymatlari. 

Aktiv  yoki  majburiyatning  dastlabki  tan  olinishida  vaqtinchalik  farq  paydo 

bo’lishi  mumkin,  masalan,  aktiv  tannarxining  butun  yoki  ayrim  qismi  soliq 

maqsadlarida  chegirilib  tashlanmaydigan  bo’lsa.  Bunday  vaqtinchalik  farqni  hisobga 

olish  usuli  aktiv  yoki  majburiyatning  dastlabki  tan  olinishiga  olib  kelgan 

operatsiyaning tabiatiga bog’liq bo’ladi:  

(a) 

biznes  birlashuvida,  xo’jalik  sub’ekti  har  qanday  muddati  kechiktirilgan 

soliq  majburiyati  yoki  aktivni  tan  oladi  va  bu  u  tomonidan  tan  olinadigan  gudvilning 

yoki  qulay shartlarda sotib olishdan olinadigan foydaning summasiga ta’sir qiladi; 

(b) 

agar  operatsiya  buxgalteriya  hisobi  bo’yicha  foydaga  yoki  soliq 

solinadigan  foydaga  ta’sir  qilsa,  xo’jalik  sub’ekti  har  qanday  muddati  kechiktirilgan 

soliq  majburiyati  yoki  aktivni  tan  oladi,  hamda  buning  natijasida  yuzaga  keladigan 

muddati kechiktirilgan soliq xarajatini  yoki daromadini  foyda yoki zarar tarkibida tan 

oladi; 

(v) 

agar  operatsiya  biznes  birlashuvi  bo’lmasdan,  buxgalteriya  hisobi 

bo’yicha foydaga ham soliq solinadigan foydaga ham ta’sir qilmasa, xo’jalik sub’ekti 

yuzaga  keladigan  muddati  kechiktirilgan  soliq  majburiyatini  yoki  aktivni  tan  olgan 

bo’lar  edi  hamda  aktiv  yoki  majburiyatning  balans  qiymatiga  xuddi  shu  summadagi 

tuzatish  kiritgan  bo’lar  edi.  Bunday  tuzatishlar  moliyaviy  hisobotlarning  shaffofligini 

kamaytirishi  mumkin.  Shuning  uchun,  mazkur  Standart,  natijada  yuzaga  keladigan 

muddati  kechiktirilgan  soliq  majburiyatini  yoki  aktivni  dastlabki  tan  olish  hamda 

keyinchalik  tan  olish  maqsadida  (quyida  keltirilgan  misolga  qarang)  xo’jalik  sub’ekti 

tomonidan  tan  olinishiga  yo’l  qo’ymaydi.  Bundan  tashqari,  xo’jalik  sub’ekti  tan 

olinmagan  muddati  kechiktirilgan  majburiyat  yoki  aktivdagi  keyinchalik,  aktiv 

---

 

 

178 

 

eskirishi sari, kelib chiqadigan o’zgarishlarni tan olmaydi. 

Muddati  kechiktirilgan  soliq  aktivi  hamma  kelgusida  chegiriladigan 

vaqtinchalik  farqlar  bo’yicha  tan  olinishi  kerak,  agar  kelgusida  chegiriladigan 

vaqtinchalik  farqni  chegirib  tashlash  uchun  yetarli  soliq  solinadigan  foyda  bo’lishi 

ehtimoli  mavjud  bo’lsa.  Bundan  muddati  kechiktirilgan  aktiv  majburiyatning  yoki 

aktivning  quyidagi  kabi  operatsiyada    dastlabki  tan  olinishidan  kelib  chiqadigan 

holatlar mustasno:  

(a) 

biznes birlashuvi emas; va 

(b) 

operatsiya  paytida,  buxgalteriya  hisobi  bo’yicha  foydaga  ham  soliq 

solinadigan foda (soliq zarariga) ham ta’sir qilmaydi. 

Quyida  muddati  kechiktirilgan  soliq  aktivini  keltirib  chiqaradigan  kelgusida 

chegiriladigan vaqtinchalik farqlarning misollari keltirilgan:  

(a) 

nafaqalar  bo’yicha  xarajatlar  buxgalteriya  hisobi  bo’yicha  foydani 

hisoblashda  xodimlar  tomonidan  xizmatlar  ko’rsatilishi  (ular  ishlayotgani)  sari 

chegirilishi  mumkin,  biroq  soliq  solinadigan  foydani  aniqlashda  ular  yoki  nafaqa 

jamg’armasiga  to’lovlar  amalga  oshirilganida  yoqi  nafaqalar  xo’jalik  sub’ekti 

tomonidan  to’langanida  chegiriladi.  Vaqtinchalik  farq  majburiyatning  balans  qiymati 

bilan  soliq  bazasi  o’rtasida  paydo  bo’ladi;  majburiyatning  soliq  bazasi  odatda  nolga 

teng.  Bunday  kelgusida  chegiriladigan  vaqtinchalik  farq,  nafaqa  jamg’armasiga 

badallar to’langanida yoki nafaqalar xo’jalik sub’ekti tomonidan to’langanida xo’jalik 

sub’ektiga iqtisodiy naf soliq solinadigan foydadan chegiriladigan summa ko’rinishida 

kelib tushishi bilan, muddati kechiktirilgan soliq aktivini keltirib chiqaradi; 

(b) 

tadqiqot  xarajatlari  ular  paydo  bo’lgan  davrda  buxgalteriya  hisobi 

bo’yicha  foydani  hisoblashda  xarajat  sifatida  tan  olinadi,  biroq  keyinroq  keladigan 

davrgacha soliq solinadigan foydani (soliq zararini) aniqlashda chegirilib tashlanishiga 

yo’l  qo’ilmasligi  mumkin.  Tadqiqot  bo’yicha  xarajatlarning  soliq  bazasi,  ya’ni  soliq 

idoralari tomonidan kelgusi davrlarda chegirib tashlanishiga ruxsat beriladigan qiymat, 

bilan  nolga  teng  balans  qiymati  o’rtasidagi  farq  –  kelgusida  chegiriladigan 

vaqtinchalik  farq  bo’lib,  uning  natijasida  muddati  kechiktirilgan  soliq  aktivi  paydo 

bo’ladi; 

(v) 

chegaralangan  istisnolarni  hisobga  olgan  holda,  xo’jalik  sub’ekti  biznes 

birlashuvida  sotib  olingan  aktivlarni  va  qabul  qilingan  majburiyatlarni  ularning  sotib 

olish  sanasidagi  bo’lgan  haqqoniy  qiymati  bo’yicha  tan  oladi.  Qabul  qilingan 

majburiyat  sotib  olish  sanasida  tan  olinganida,  lekin  unga  tegishli  xarajatlar 

keyinchalik  keladigan  davrgacha  soliq  solinadigan  foydani  hisoblashda  chegirib 

tashlanmaganida,  kelgusida  chegiriladigan  vaqtinchalik  farq  paydo  bo’ladi,  va  u 

muddati  kechiktirilgan  soliq  aktivini  yuzaga  keltiradi.  Muddati  kechiktirilgan  soliq 

aktivi,  shuningdek,  sotib  olingan  aktivlarning  haqqoniy  qiymati  ularning  soliq 

bazasidan  kam  bo’lganida  kelib  chiqadi.  Ikkita  holda  ham,  kelib  chiqadigan  muddati 

kechiktirilgan soliq aktivi gudvilga ta’sir qiladi; va 

(g) 

ayrim  aktivlar  haqqoniy  qiymati  bo’yicha  hisobga  olinishi  mumkin,  yoki 

qayta baholanishi  mumkin, biroq bu o’zgarishlar soliq qoidalari bo’yicha quyiladigan 

talablar  nuqtai  nazaridan  hech  qanday  ekvivalent  o’zgarish  keltirib  chiqarmasligi 

mumkin. Kelgusida chegiriladigan vatinchalik farq aktivning soliq bazasi uning balans 

qiymatidan oshib ketsa paydo bo’ladi. 

---

 

 

179 

 

Soliqlarni  rejalashtirish  imkoniyatlari  –  bu  soliq  zararini  kelgusi  yoki  oldingi 

davrlarga o’tkazish muhlati tugamasdan xo’jalik sub’ekti tomonidan soliq solinadigan 

daromadni  muayyan  davrda  shakllantirish  yoki  ko’paytirish  uchun  amalga  oshirilishi 

mumkin  bo’lgan  choralardir.  Masalan,  ba’zi  mamlakatlarda  soliq  solinadigan  foyda 

quyidagi yo’llar bilan shakllantirilishi yoki ko’paytirilishi mumkin:  

(a) 

foizli daromad soliqqa tortilishining ikkita usulidan birini tanlash: olingan 

daromadni yoki olinadigan daromadni soliqqa tortish; 

(b) 

soliq  solinadigan  foydadan  chegirib  tashlanadigan  ayrim  summalarning 

chegirib tashlanishi muddatini kechiktirish; 

(v) 

qiymati  oshgan,  biroq  bunday  oshishni  aks  ettirish  uchun  soliq  bazasi 

o’zgarmagan, aktivlarni sotish, va ehtimol, qaytadan ijaraga olish; va 

(g) 

soliq  solinmaydigan  daromadni  keltiradigan  aktivni  (masalan,  ba’zi 

mamlakatlarla,  davlat  obligatsiyalarini)  soliq  solinadigan  daromadni  keltiradigan 

boshqa investitsiyani sotib olish maqsadida sotish. 

Muddati  kechiktirilgan  soliq  aktivi  foydalanilmagan  soliq  zararlari  va 

foydalanilmagan  soliq  imtiyozlarini  kelgusi  davrlarga  o’tkazish  bo’yicha  tan  olinishi 

kerak,  bunda  u  foydalanilmagan  soliq  zararlari  va  foydalanilmagan  soliq 

imtiyozlaridan  kelajakda  foydalanish  imkonini  beradigan  yetarlicha  kelgusi  soliq 

solinadigan foydaga ega bo’lishi ehtimoli mavjud bo’lgan darajada tan olinishi kerak. 

Joriy  va  oldingi  davrlar  uchun  joriy  soliq  majburiyatlari  (aktivlari)  soliq 

idoralariga  hisobot  davri  oxirigacha  kuchga  kirgan  yoki  aslida  kuchga  kirgan  soliq 

stavkalari  (va  soliq  qonunchiligi)  bo’yicha  to’lanishi  (soliq  idoralaridan  qaytarilishi) 

kutilayotgan summada baholanishi kerak. 

Muddati kechiktirilgan soliq aktivlari va majburiyatlari aktiv qoplanadigan yoki 

majburiyat  to’lanadigan  davrda  qo’llanishi  kutilayotgan  soliq  stavkalari  bo’yicha, 

hisobot davri oxirigacha kuchga kirgan  yoki aslida kuchga kirgan soliq stavkalari  (va 

soliq  qonunchiligi) asosida baholanishi kerak. 

Joriy va muddati kechiktirilgan soliq aktivlari va majburiyatlari odatda amaldagi 

bo’lgan  soliq  stavkalari  (va  soliq  qonunchiligi)  bo’yicha  baholanadi.  Biroq,  ba’zi 

mamalkatlarda,  xukumat  tomonidan  soliq  stavkalarining  (va  soliq  qonunchiligining) 

e’lon qilinishi aslida ular kuchga kirganligini bilan bir xil ta’sirga ega bo’ladi, ular bir 

necha  oydan  keyin  kuchga  kirsa  ham.  Bunday  vaziyatda,  soliq  aktivlari  va 

majburiyatlari  e’lon  qilingan  soliq  stavkasi  (va  soliq  qonunchiligi)  bo’yicha 

baholanadi. 

Muddati kechiktirilgan soliq aktivlari va majburiyatlari diskontlanmasligi kerak. 

Operatsiya  yoki  boshqa  hodisaning  joriy  yoki  muddati  kechiktirilgan  soliq 

oqibatlarni  hisobga  olish  ushbu  operatsiya  yoki  boshqa  hodisaning  o’zi  hisobga 

olinishiga bilan mos bo’ladi.  

Joriy  va  muddati  kechiktirilgan  soliq  daromad  va  xarajat  sifatida  tan  olinishi 

kerak  va  davr  foydasi  yoki  zarari  tarkibida  hisobga  olinishi  kerak,  agar  bu  soliq 

quyidagilar natijasida yuzaga kelgan bo’lmasa:  

(a) 

aynan  shu  yoki  boshqa  davrda  foyda  yoki  zararda  emas,  balki  boshqa 

umumlashgan  daromadda  yoki  to’g’ridan-to’g’ri  kapitalning  o’zida  tan  olinadigan 

operatsiya yoki boshqa hodisa; yoki  

(b) 

biznes  birlashuvi  (BHXS  10  “Jamlangan  moliyaviy  hisobotlar”ga 

---

 

 

180 

 

muvofiq haqqoniy  qiymatidagi o’zgarishlari foyda yoki zararda hisobga olinishi talab 

etiladigan  shu’ba  xo’jalik  sub’ektining  investitsion  xo’jalik  sub’ekti  tomonidan  sotib 

olinishi holatlaridan tashqari). 

Joriy  va  muddati kechiktirilgan soliq  foyda yoki zarar tarkibida tan olinmasligi 

kerak,  agar  bu  soliq  aynan  shu  yoki  boshqa  davrda  foyda  yoki  zarar  tarkibida  tan 

olinmagan  moddalarga tegishli bo’lsa. Shuning  uchun, aynan shu  yoki boshqa davrda 

tan olingan moddalarga tegishli bo’lgan joriy va muddati kechiktirilgan soliq: 

(a) 

ushbu moddalar boshqa umumlashgan daromadda hisobga olingan bo’lsa, 

soliq ham boshqa umumlashgan daromadda tan olinishi kerak. 

(b) 

ushbu  moddalar  to’g’ridan-to’g’ri  kapitalda  hisobga  olingan  bo’lsa,  soliq 

ham kapitalda to’g’ridan-to’g’ri tan olinishi kerak.