Sportchilarni yillik va ko'p yillik tayyorlash jarayonida uzoq vaqtli moslashuvning tashkil topishi reja: Kirish

Start oldidan suzuvchilarda yuqori qo’zg’alish darajasi belgilari
(V.N.Platonov, S.M.Vaytsexovskiy ma'lumotlari bo’yicha)

Fiziologik belgilar	Psixik belgilar
Yurak qisqarishlari sur'ati ortishi Arterial qon bosimining oshishi Nafas olishning tezlanishi Mushaklarning yuqori darajada siqilishi Asabiy harakatlar Uyqusizlik Ko’ngil aynishi Adrenalinning haddan ortiq ajralib chiqishi Harakatlar koordinatsiyasining buzilishi	Diqqatning tor fokuslanishi Charchoq hissi Siqilib nafas olish Bosh aylanishi Vasvasaga tushish O’z ustidan nazoratni yo’qotish Diqqatning hajmi va yo’nalishini boshqara olmaslik Fikr jamlanishining ancha pasayishi, asabiylik holati Shug’ullanishni istamaslik, musobaqalarda qatnashishdan qochish, befarqlik, tushkunlik

v) diqqatni, fikrlarni sportchida ijobiy hissiy reaktsiyalar hosil qiluvchi ob'ektlarga ko’chirish – yumoristik adabiyotlarni o’qish, kinofilmlar, teleko’rsatuvlarni tomosha qilish;
g) fikrlarni, ko’rib sezish qobiliyatini tabiat manzaralariga qaratish, naushniklar orqali musiqa asarlarani tinglash;
d) tinchlantiruvchi autogen mashqlar;
e) tinchlantiruvchi uqalash;
j) tinchlantiruvchi badan qizdirish mashqlari (shoshmasdan, bir maromda bajariladigan mashqlar hissasi ko’proq);
z) maxsus nafas olish ko’rigi mashqlari (nafas olish va chiqarish oraliqlarini o’zgartirish, nafasni tutib turish yo’li bilan nafasni olishni ixtiyoriy boshqarish).
Bo’lajak chiqishlar oldidan safarbar qilish maqsadida qo’zg’alish darajasini oshirish uchun o’sha usullardan foydalaniladi, lekin ular qarama-qarshi (ta'sir natijasiga ko’ra) yo’nalishga ega bo’lishi ham mumkin. Masalan, murabbiyning og’zaki ta'siri (ishontirishi, maqtovi, talabi va h.k.) psixik zo’riqishning oshishiga, diqqatning jamlanishiga ko’maklashishi kerak va b.
Bu holatda og’zaki va obrazli o’z-o’ziga ta'sir ko’rsatish fikrni g’alabaga, yuqori natijaga erishish uchun jamlash, o’z texnik-taktik va jismoniy imkoniyatlardan maksimal foydalanishga hozirlanish, o’ziga “nima qilib bo’lsa ham g’alaba qozon”, “bor kuchingni sarfla” singari buyruqlar berishdan iborat bo’ladi. Shuningdek, “tetiklashtiruvchi” harakatlar; qisqa muddatli giperventilyatsiyani qo’llagan holda nafas olishni erkin boshqarish; kuchlanish, tashlashlarga taqlidan badan qizdirish mashqlarini bajarish; uqalash va o’z-o’zini uqalash (ishqalash, urish); tananing ayrim qismlariga sovuq qo’zg’atuvchilar bilan ta'sir ko’rsatishdan ham foydalaniladi. Psixoprofilaktik usullardan, eng avvalo, autogen mashqlar, faollashtiruvchi terapiya hamda ta'sirchan dam oldiruvchi uyqu qo’llaniladi.
Sportchilarning hissiy holatini boshqarish vositalari va usullarini tanlash ularning o’ziga xos xususiyatlari (asab tizimi kuchi, harakatchanligi hamda muvozanatining namoyon bo’lishi, hissiy qo’zg’aluvchanlik darajasi, ko’rish, mushak harakat qobiliyatlarining holati, yoshi, tayyorgarligi va h.k.) bilan uyg’un tarzda amalga oshirilishi lozim.
Qattiq hayajon natijasida tormozlanish holati va yetarlicha qo’zg’almaslik holati tashqaridan qaraganda ko’pincha bir xil namoyon bo’lsa-da, turlicha boshqaruv usullarini qo’llashni talab etadi (buni hatto tajribali murabbiylar ham doim hisobga olavermaydilar). Tormozlanish holatini bartaraf etish uchun sportchiga e'tibor bilan, xotirjam munosabatda bo’lish, shu tariqa uning hayajonini bosish, psixikasini boshqaruvchi ta'sir ko’rsatish, past shiddatli mashqlar berish (yaxshisi alohida holda), iliq dush talab etiladi.
Xulosa
Uzoq muddatli sport mashg'ulotlarini bosqichlarga bo'lish mumkin:

• 
  dastlabki tayyorgarlik;
  
• 
  boshlang'ich sport ixtisosligi;
  
• 
  tanlangan sport turi bo'yicha chuqurlashtirilgan tayyorgarlik;
  
• 
  sportni yaxshilash;
  
• 
  sportning uzoq umr ko'rishi.
  

Uzoq muddatli mashg'ulotlar bosqichlari o'rtasida aniq chegaralar mavjud emas, ularning davomiyligi, birinchi navbatda, sportchining individual xususiyatlariga, shuningdek, mashg'ulot jarayonining tuzilishi va mazmuniga bog'liq holda ma'lum darajada farq qilishi mumkin. Uzoq muddatli mashg'ulotlarning qo'shni bosqichlarida sportchilarni tayyorlash usullarida aniq farqlar yo'q. Masalan, chuqurlashtirilgan tayyorgarlik bosqichining ikkinchi yarmidagi mashg'ulot metodologiyasi maqsadlarni belgilashda ham, sportni yaxshilash bosqichining birinchi yarmida qo'llaniladigan vositalarning tarkibi, hajmi va nisbati va boshqalarda juda ko'p umumiy xususiyatlarga ega. Sportchini uzoq muddatli tayyorlash jarayoni asosiy uslubiy qoidalar asosida amalga oshirilishi kerak:

1. 
   Bolalar, o'smirlar, o'g'il bolalar, qizlar, o'smirlar, erkaklar va ayollarni tarbiyalashning vazifalari, vositalari va usullarining uzluksizligi.
   
2. 
   Umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarlik hajmini bosqichma-bosqich oshirish, ularning nisbati yildan-yilga ikkinchisining foydasiga o'zgaradi, umumiy jismoniy tayyorgarlik hajmidagi ulush minimallashtiriladi.
   
3. 
   Sport texnikasini doimiy ravishda takomillashtirish. Mashg'ulotning birinchi bosqichida asosiy vazifa - ratsional sport anjomlari asoslarini o'zlashtirish. Boshqa bosqichlarda - texnikaning alohida qismlarini "parlatish", harakatlarni yuqori darajada muvofiqlashtirishga erishish.
   
4. 
   O'quv va raqobatbardosh yuklarni to'g'ri rejalashtirish, ularning hajmi va intensivligini bosqichma-bosqich va bosqichma-bosqich oshirishni ta'minlash, shunda har bir davr o'tgan yilning mos davriga nisbatan yuqori darajada boshlanadi va tugaydi. Shunday qilib, yildan-yilga yuklarning uzluksizligini va ularning bir necha yillar davomida ortib borishini ta'minlash.
   
5. 
   Sportchilarni uzoq muddatli tayyorlash jarayonida mashg'ulotlar va raqobatbardosh yuklarni bosqichma-bosqich oshirish tamoyiliga qat'iy rioya qilish.
   

Agar uzoq muddatli mashg'ulotlarning barcha bosqichlaridagi yuklar sportchi tanasining yoshi va individual funktsional imkoniyatlariga to'liq mos kelsa va sportchi tanasining jismoniy mashqlarga moslashishini (moslashishini) yaxshilashga qaratilgan bo'lsa, sportchining jismoniy tayyorgarligi yaxshilanadi. har xil davomiylik va intensivlikdagi jismoniy mashqlar.
Jismoniy fazilatlarni rivojlantirishga pedagogik ta'sir ularning o'sishi rivojlanishning u yoki bu bosqichida, eng qulay yosh davrlarida sezilarli darajada namoyon bo'ladigan ularning to'liq namoyon bo'lishiga yordam berishi kerak. Treningning turli bosqichlarida jismoniy sifatlarni rivojlantirishda tor ixtisoslashuvga qarshi turish, normal jismoniy rivojlanish va vosita ko'nikmalarini rivojlantirishda og'ishlarni bartaraf etish kerak.
Nazariy va eksperimental tadqiqotlar asosida engil atletikaning turli turlari bo'yicha uzoq muddatli mashg'ulotlarni qurish uchun modellar ishlab chiqilgan bo'lib, ular quyidagi tarkibiy qismlarni o'z ichiga oladi:

• 
  uzoq muddatli tayyorgarlik bosqichlari;
  
• 
  ushbu bosqichdagi sportchilarning yoshi;
  
• 
  kadrlar tayyorlashning asosiy vazifalari;
  
• 
  o'qitishning asosiy vositalari va usullari;
  
• 
  ruxsat etilgan mashg'ulotlar va raqobatbardosh yuklar;
  
• 
  taxminiy nazorat standartlari.