|
MAHMUD QOSHG‘ARIY
Ma’lumki, har bir xalqning ulug‘ farzandlari o‘z xalqining urf-odatlarini, yashash tamoyillarini, tarixini puxta o‘rganib, kela- jak istiqbollarini ham ko‘ra bilganlar.
0‘zbek xalq o'yinlari tarixida birinchi marta milliy o‘yin namunalarining bayon etilishi, ularning ta’rifi-tavsifi qomusiy allomalardan biri Mahmud Qoshg‘ariy qalamiga mansubdir. U bundan 1000 yil burun, 6 yil mobaynida Turkistondan Ter- mizgacha, Xazar va Oral sohillaridan Tangritog1 etaklarigacha bo‘lgan hududda yashagan turkman, o‘g‘iz, chigil, yag‘mo, qirg‘iz va boshqa turkiyzabon xalqlarning tarixi, o‘lkalar jug‘rofiyasi, urug‘, qabila, elatlarning til xususiyatlari, yozma va og'zaki adabiyoti, ko‘chmanchi tuyakashlar, yilqichilar, cho‘ponlar, o‘troq dehqonlar, bog‘bon va kosiblarning tirikchilik usullari, so‘z talaffuzlari va turli so‘z atamalarini teran o‘rganib, «Devon-u lug‘atit turk», ya’ni «Turkiy so‘zlar devoni»ni tuzib chiqdi. 0‘z xalqi, vatanini sevgan, uning tili va madaniy-ma’naviy boyhklarini qadrlagan Mahmud Qoshg‘ariy turli qabila-urug‘larning bay- ramlari, tantanalari, urf-odatlari. rasm-rusumlari, kundalik mashgiulotlari, qo‘shiq va o‘yinlari, diniy e’tiqodlari bilan astoydil qiziqib, bu benazir qadriyatlaming barcbasini kelajak avlodlarga qimmatli meros sifatida yozib qoldirdi.
28
Devonda 150 ga yaqin xalq o‘ymlari tilga olinib, shulardan 20 taga yaqin o‘yin turiga batafsil ta’rif berilgan. Olim kattalar va bolalaming yosh jihatlariga nisbatan mos bo‘lgan o‘yin turlariga alohida to‘xtalib, musobaqa turlarini bayon qiladi. U o‘yinlarni diqqat bilan o‘rganib, ham jismoniy, ham aqliy mashg‘ulotlarga ajratgan. Shundan bilsa bo‘ladiki, hozirgi zamonaviy sport o'yinlarining juda ko‘pchihgi o‘sha davrlardayoq, ya’ni XI asrda ham mavjud bo‘lgan ekan.
Hozirgi paytda biz «Sport musobaqalari» deb ishlatib yurgan ibora Mahmud Qoshg‘ariy devonida «bahs» atamasi bilan berilgan. Bunday «bahs»laming turlari ko‘p bo‘lganligi ham bayon qilingan. Masalan, merganlikda bahs qilmoq, o‘q-yoy otib, qush va hayvonlami ovlamoq, shuningdek, arqon, taxtali sopqonlarda tosh otmoq, balandga ilib qo‘yilgan qovoqni mo‘ljalga olib otmoqbahsi. Bu «Oltin qovoq» o‘yini deb atalgan. Devonda bunday bahslaming qoida va shartlari, usullari, g‘oliblarga beriladigan sovrinlar, zaruriy asbob-anjomlar, maxsus atamalar batafsil bayon etilgan.
Ma’lumki, chavgon — 0‘rta Osiyo xalqlarining juda qadimgi hamda sevimli ot sporti o'yinlaridan bin hisoblanadi.
Chim ustida xokkey o‘yini qadimda yigitlar ot ustida uzun, uchi egii, yapaloq «klushka» bilan o‘ynalgan o‘yinning hozirgi ko‘rinishidir. Mahmud Qoshg‘ariy chavgon o‘yinining o'ziga xos qoidalari, maydonning o‘lchami va chegarasi ta’rifi, darvozalar, koptokning o‘lchami, katta-kichikligi, nimadan tayyorlanishi va boshqa xususiyatlarini to‘liq bayon qilib beradi. Shuning o‘zi ham, chavgon o‘yini yigitlaming balog'at yoshiga yetib, otda yurganda 0‘zini bemalol his qilib, tuta bilish, uning ustida chaqqonlik va bilak kuchi bilan xilma-xil harakatlar qilishga tayyorlaydigan milliy sport tun ekanligini ko‘rsatib turibdi. Ayniqsa, chavgon o‘yini cl-yurt mudofaasida zaruriy jismoniy mashqlardan bin bo‘lganligi uchun ham, o‘yin g'olibiga beriladigan sovrinlaming darajasiga alohida to‘xtalib o‘tadi. Shuningdek, devonda o‘sha davrda otda poyga chopish, quvlashish, tez yo‘rtib yurish, tog‘ga chiqish, pastlikka tushish kabi «bahs»lar bayoni ham keltirilgan.
Suvda o‘tkaziladigan musobaqalar ham alohida diqqatga sazovordir. Suv mashqlaridan biri bo'lgan g‘owoslik juda qadimiy
29
kasblardan biri bo‘lib, devonda suv bahslarining ikki turi uchraydi: birinchisi — suvda cho‘milish, sho‘ng‘ish, suvdan suzib o‘tish, suv kechish, suvda quvlashmoq, suvga biron narsani, masalan, suvda cho‘kmaydigan yog‘och, biror ashyoni tashlamoq; ikkinchisi — eraiak, ko‘ngil ochish mashg'ulotlari ma’nosidagi o‘yinJardir. Bular: suv yoki sut simirmoq, suv ustida yalpoq toshni kim o'zarga otmoq, ya’nj bahslashruoq. Hozirgi paytda bolalar buni «qaymoq» o‘yini deb o‘ynashadi. O'yinda toshning suvga necha marta tegib sakrab «qaymoq» hosil qilishini e’tiborga olinadi va kim ko‘p «qaymoq» hosil qilsa, o'sha g'olib sanaladi.
Devonda bolalar o‘yinlarining turi ko‘p uchraydi. Ularning ba’zilari yo‘l-yo‘lakay sanab o‘tilgan bo‘lsa, ba’zi-bir o‘yinlar tafsiloti bilan keltirilgan. Masalan: bolalaming qorong‘ida kelib «kurgon» olishlari — «Ko‘ragumi» deyilsa, bir to‘daning ikkinchi to‘dan i chaqqonlik bilan asir olishlari «Bandol» deb atalgan. Shuningdek, «Jangli-mangli» degan o‘yin turi ham bor. Oshiq o‘yini, to‘p o‘yini, cho'pon bolalar o'yinlari, chillak o'yinlari, qizlarning arg‘imchoq o'yinlari ham birma-bir sanab o'tilgan.
0‘sha davrdagi ko‘pgina o‘yinlar bolalaming hozirgi davrdagi o‘yinlarini eslatadi. Masalan, «0‘tish-o‘tish» deb atalgan o‘yin «Kesak kuydi», «Darra soldi», «Musht ketdi» o‘yinlariga o‘xshab ketadi.
Amudaryo va Sirdaryo sohillarida, Orol etaklarida, shuningdek, yaqin joylardagi soylar, anhorlar, hovuzlar va ko‘l bo‘ylarida bolalaming «Muguz-muguz» nomli qadimiy o‘yini o‘ynalgan.
Devonda «Oqsuyak» o‘yini misol tariqasida keltiriladi. Alisher Navoiy ham o‘zining «Mahbub ul-qulub» asarida «Oqsuyak» o‘yinining ta’riíini beradi. Mahmud Qoshg‘ariy devoni XI asrda bitilgan bo‘lsa, Alisher Navoiyning «Mahbub ul-qulub» asari XV asrda yozilgan. Hozirgi paytda ham bolalar «Oqsuyak» o‘yinini xuddi o‘sha qoida asosida o‘ynaydilar.
«Oqsuyak» o‘yini nafaqat 0‘rta Osiyoda, balki yer kurrasining ko‘p joylarida keng tarqalgan. Bu o‘yinni Yevropaning Skandi- naviya mamlakatlari xalqlari etnografiyasiga oid adabiyotlarda o‘qish mumkin. Hattoki, ushbu o‘vin Avstraliyada ham uchraydi- Aslida,
30
xalq o'yinlari hech qachon chegara bilmaydi. Aksincha, o‘yin!ar xalqlar, elatlar orasidagi o‘zaro do‘stlik, qon-qardoshlik rishtalarini mustahkamlash uchun xizrnat qiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
