Sport menejmenti va iqtisodiyot

Korporativ moliyani boshqarishning tashkiliy

xususiyatlari va konsepsiyalari

Bozor iqtisodiyoti sharoitida pul oqimlari har qanday korxonada boshqaruv obyekti hisoblanadi hamda har bir moliyaviy qaror pul oqimlari harakati bilan bevosita yoki bilvosita bog‘liq holda qabul qilinishini ta’kidlashimiz lozim. Shundan kelib chiqqan holda aksariyat boshqaruvchilar o‘z funktsional vazifalarini amalga oshirish jarayonida moliya xizmati bilan o‘zaro hamkorlik asosida faoliyatlarini tashkil etadi. Bu bog‘liqlik bugungi kunda har bir boshqaruvchidan korporativ moliyani boshqarish asoslari haqida chuqur bilimga ega bo‘lishni, korporativ tuzilma oldida turgan muammolarni to‘g‘ri va o‘z vaqtida anglashni hamda o‘z faoliyatini yuqoridagilardan kelib chiqqan holda tashkil etishni talab etadi.

Korporativ moliyani boshqarishni amaliy nuqtayi nazardan korporativ tuzilma pul mablag‘larini va ularning manbalarini boshqarish tizimi sifatida ko‘rib chiqish mumkin.

Har qanday boshqarish tizimi kabi korporativ moliyani boshqarish ham o‘zining obyektiga va subyektiga ega hisoblanadi. Bunda pul mablag‘lari va ularning manbalari, shuningdek korporativ tuzilmalar, xo‘jalik faoliyatining boshqa ishtirokchilari, moliya tizimining turli bo‘g‘inlari o‘rtasida yuzaga keladigan moliyaviy munosabatlar boshqarish obyekti hisoblanadi. Mulkdorlar, moliyaviy menejerlar, mos tashkiliy tuzilmalar va xizmatlar korporativ moliyani boshqarish tizimida boshqarish subyektlari sifatida yuzaga chiqadi. Bunda eng asosiy boshqaruv subyekti korporativ tuzilma mulkdorlari, xususan aksiyadorlik jamiyatlarida aksiyadorlardir.

Korporativ moliyani boshqarish tizimining samarali ishlashi tashkiliy ta’minotga ham bog‘liq bo‘lib, bunda boshqaruvning tashkiliy mexanizmi, shuningdek tegishli xizmat, bo‘linma va alohida mutaxassislarning funksiya va vazifalari doirasi nazarda tutiladi. Shu o‘rinda soliqlar bo‘yicha mas’ul bo‘linmalarning faoliyat yuritishi bir tomondan majburiyatlarga o‘z vaqtida e’tibor qaratish imkonini bersa, boshqa tomondan qo‘shimcha xarajatlarga ham olib keladi.

Korporativ moliyani boshqarishning metodik ta’minoti asosini moliyaviy resurslarni samarali boshqarishga qaratilgan umumiqtisodiy, analitik va maxsus usullar, metodlar va modellar majmuasi tashkil etadi.

Korporativ moliyani boshqarish tizimining markaziy bo‘g‘ini kadrlar ta’minoti hisoblanadi. Bunda moliyaviy menejerlar, menejerlar va boshqalar moliyaviy resurslarni maqsadli boshqarish yuzasidan maxsus usullar, metodlar va instrumentlardan keng foydalanadilar.

Moliyaviy qarorlar qabul qilish boshqaruvchilarning zarur axborotlar ta’minlanish darajasiga beovosita bog‘liq. Bunday axborotlarning o‘z vaqtida olinishi, to‘liqligi, aniqligi va ishonchliligi hozirgi kun biznes muvaffaqiyatiga xizmat qiluvchi eng asosiy omillardan biri hisoblanadi. Yuqoridagilar asosida ta’kidlashimiz mumkinki, korporativ moliyani boshqarish tizimining muhim va ajralmas elementi biznesning axborot ta’minotidir.

Faoliyat ko‘lami, mulkchilik shakllari, rivojlanish bosqichlari va faoliyat turlariga bevosita bog‘liq holda korporativ moliyani boshqarish tizimi yetarli darajada murakkab tuzilmaga ega bo‘lishi mumkin.

Faoliyat ko‘lami (ishlab chiqariladigan va sotiladigan mahsulot hajmi, kapital miqdori, xodimlar soni va boshqalarga ko‘ra)dan kelib chiqqan holda korporativ tuzilmalar yirik, o‘rta va kichik kabi tiplarga bo‘linadi. Korporativ tuzilmaning katta-kichikligi talab qilinadigan moliyaviy resurslar miqdoriga va moliyaviy-xo‘jalik faoliyati rang-barangligiga, moliyaviy boshqaruvni amalga oshirishning tashkiliy shakllariga, shuningdek uning ixtisoslashuv darajasiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Milliy amaliyotda ayni paytda qonunchilik asosida yirik va kichik tipdagi korporativ tuzilmalar faoliyat ko‘rsatatganligini ta’kidlashimiz lozim. Fikrimizcha, korporativ tuzilmalar taraqqiyoti bo‘yicha xalqaro tajribalar asosida, shuningdek korporativ tuzilmalarning rivojlanish bosqichlarini inobatga olgan holda o‘rta tipdagi korporativ tuzilmalar faoliyati bo‘yicha ham qonunchilikka qo‘shimchalar kiritish maqsadga muvofiq.

Rivojlanish bosqichlari yoki hayotiy tsikl fazalari bo‘yicha korporativ tuzilmalar “yangi tashkil etilgan”, “o‘sishda davom etayotgan”, “rivojlanishning yuqori darajasiga chiqqan” va “rivojlanishdan to‘xtagan” korporativ tuzilmalarga bo‘linadi. Rivojlanish bosqichlariga bog‘liq holda korporativ tuzilmalar moliyalashtirish bo‘yicha turli xil talabga, kapital jalb qilish bo‘yicha turli xil imkoniyatlarga, turli xil risklilik darajalariga ega bo‘ladi. “Yangi tashkil etilgan” va “o‘sishda davom etayotgan” korporativ tuzilmalarda katta miqdorda moliyaviy resurslar talab qilinadi. Bunday korporativ tuzilmalar moliyaviy resurs jalb qilish bo‘yicha agressiv moliyaviy siyosatni amalga oshiradilar, olingan daromadlarni to‘liqligicha yoki katta qismini biznesga reinvestitsiya qiladilar. “Rivojlanishning yuqori darajasiga chiqqan” va “rivojlanishdan to‘xtagan” korxonalarda esa moliyaviy resurslarga bo‘lgan talab ma’lum bir darajada barqarorlashadi va bu jarayonda ularning katta qismi o‘z mablag‘lari hisobiga qoplanadi. Aniq bir korporativ tuzilmaning rivojlanish bosqichlari xususiyatlarini bilish va uni hisobga olish korporativ moliyani samarali tashkil etish va amalga oshirish imkonini beradi.

Faoliyat ko‘lamini kengaytirib borish natijasida ixtisoslashgan bo‘linmalar soni o‘sishi va ularning funksiyalari kengayib borishi sababli moliyaviy boshqaruv tashkiliy tuzilmasi murakkablashib boradi. Rivojlangan davlatlardagi o‘rta va yirik korporativ tuzil-malarda moliyaviy direktor yoki moliyaviy masalalar bo‘yicha vitse-prezident tomonidan boshqariladigan maxsus xizmat tashkil etilgan. Mazkur xizmat o‘z tarkibiga bir nechta tegishli bo‘linmalarni qamrab oladi. Bunday kompaniyalarda maxsus moliya xizmatining namunaviy tuzilmasi quyidagi rasmda keltirilgan (11.4-rasm).