Sport fiziologiyasi fanidan ma’ruzalar matni Ma’ruza Kirish

FOYDALANGAN ADABIYOTLAR

1.I.G. Azimov Jismoniy tarbiyaning yosh fiziologiyasi (ukuv kullanma) Toshkent - 1994 yil
2.I.G. Azimov ,SH.Sobitov. Sport-fiziologiyasi Toshkent -1993 y.
3.L.S. Kklemesheva.M.S. Ergashev. YOshga oid fiziologiya. Toshkent -1991 y
4.YU.A.Ermolaeva. Vozrastnaya fiziologiya.-M.,2001.
5.A.S.Solodkov, E.B.Sologub. Fiziologiya cheloveka. Obщaya. Sportivnaya. Vozrastnaya –M.,2010.
6.B.A.Sodыkov,A.S.Kuchkarova,SH.K.Kurbanov.Bolalar va usmirlar fiziologiyasi va gigienasi.Tashkent-2005y.
7.Problemы fiziologii sporta. Pod.obщ.red.V.S. Gippenreytra, M., FiS, 2003 g.


Ma’ruza 5. Sport faoliyatida organizmda yuzaga keladigan funksional xolatlar.(1-kism).

Reja:
1.Start oldi xolati va ularning turlari.

2.Ishga kirish xolati.
3.Turgun xolat, uning turlari.
Sportning xar xil turlari bilan shugullanishda sportchi organizmda kator xolatlar kuzatiladi. Ulardan biri - start oldi xolati,razminka mashklari ta’sirida yuzaga keladigan xolat, ishga kirish xolati, turgun xolat, charshash xolati va nixoyat sportchining dam olish davrida kechadigan tiklanish xolatiga ajraliladi. Bu xolatlarda organizmda yuzaga keladigan fiziologik reaksiyalar uziga xosligi bilan farklanadi, chunki xar bir xolatda sodir buladigan fiziologik jarayonlar organizmga ta’sir kursatadigan ma’lum omillar bilan boglik.

Start oldi xolati va ularning turlari

Sport fiziologiyasida trenirovka, ayniksa sport musobakalari oldidan yuzaga keladigan xolat -start oldi xolatidir

Musoboka boshlanishigacha sportchida yuzaga keladigan fiziologik va psixologik funksiyalarning uzgarishi start oldi xolati deb yuritiladi.
Start oldi xolati muskul faoliyati boshlanmasdan yuzaga kelib organizmni buladigan ishga tayyorlaydi.
Start oldi xolati organizm ishga kirishmasidan bir necha minut, soat xatto bir necha kun ilgari kuzatilishi mumkin. Masalan sportchiga bir necha kun oldin uni musobokada ishtirok etishi xakida aytilishi, u sportchida kator fiziologik uzgarishlarni yuzaga keltiradi. YUrak urishi, nafas olish tezlashadi, kon bosimi ortadi, moddalar almashinuvi kuchayadi, konda kand va sut kislotasi kupayadi va xakozo. Bu uzgarishlar start oldi reatsiyalari bulib, ular organizmni bulajak musobokaga tayyorlaydi, ya’ni bajariladigan ishga moslashishni yuzaga keltiradi. Start oldi reaksiyalari bevosita start oldidan sezilarli buladi.
Musobaka boshlanish oldidan sportchilarning tinch xolatidagi yurak urish tezligini minutiga kupincha 120-130 martaga, upka ventilyasiyasi ya’ni nafasning minutlik xajmi 15-20 l.ga, kislorod uzlashtirish minutiga 400-600 ml.ga, etadi ya’ni asosiy almashinuv darajasiga nisbatan 2-2,5 marta ortadi.
Ba’zi ilmiy dalillarga kura start oldi xolatidagi reaksiyalar bajariladigan ishlarga xos xususiyatga ega buladi. Masalan bokschilarda katta xajmdagi ishni bajarish oldidan puls, kon bosimi va gaz almashinuvini kuprok uzgarishi, kam xajmdagi ish oldidan esa kamrok uzgarishi aniklangan.
Start oldi xolatida yuzaga keladigan reaksiyalar shartli reflektor mexanizmga ega .SHuning uchun xam start oldi xolatining kanday darajada utishi sportchining malakasiga, utkaziladigan musobakaning kanday bulishiga, rakiblarning malakasiga, sportchining individual xususiyatlariga, oliy nerv faoliyatining tipiga va boshka faktorlarga boglik buladi.
Start oldi reaksiyalarining rivojlanishiga organizmning yoshi xam ta’sir kursatadi. Usmir yosh sportchilardagi ba’zi bir shartli reflektor funksiyalarinI
start oldi xolatiga uzgarishi kattalarga nisbatan bir muncha keskin bulishi mumkin.
Muskul ishi xakida oldindan aytiladigan ma’lumotlar yurak urishini va kon bosimini ancha kuchli uzgartiradi. SHu Bilan birga aytish kerakki, sport Bilan shugillanmaydigan yoshlarga nisbatan sportchi yoshlarda ish oldidan gazlar almashinuvi yukori buladi.
YOsh sportchilarni tekshirishlar, ayniksa xayajonli musobakalar oldidan start reaksiyalarning bunday xolatda utishi, yosh sportchilar nerv sistemasining kuzgaluvchangligini va ularning ta’sirotga bulgan reaksiyasining tezligi okibati ekanligini kursatadi. Aksincha, xayajon Bilan kuzatilmaydigan muskul faoliyati oldidan funksiyalarning uzgarishi kattalarga nisbatan kuchsiz buladi.
Start oldidan ancha kuchli xayajonlanish sport natijasini pasayishiga olib kelishi mumkin, chunki kuchli kuzgolish ularning energetik resurslarini kamayishiga, charchashga ya’ni ularda tormozlanish rivojlanishiga olib keladi.
Start oldi xolati 3-ta turga bulinadi va ularni MNSgi asab jarayonlarning (kuzgolish va tormozlanish) rivojlanishini nisbati bilan belgilanadi.
1 .Jangovor tayergarlik xolati - bu xolatdagi sportchi bulajak ishni optimal xolatda kutib oladi, ya’ni bu xolatga ega bulgan sportchining MNSda asab jarayonlari (kuzgalish va tormozlanish) teng nisbatan optimal rivojlangan bulib, xarakat va vegetativ funksiyalarining bajariladigan ishga mos xolda uzgarishini ta’minlaydi. Tomir urishi bir oz tezlashadi, moddallar almashinuvi va tana temperaturasi ortadi, konda glyukoza kupayadi va xokazo. Sport musobakalari oldidan start oldi xolatining bu turini shakllantirish maksadga muvofikdir. Bunday xolatda sportchi uzining va rakibining imkoniyatlarini tugri baxolaydi, imkoniyatlarini tugri maksimal safarbar kiladi.


2 .Start oldi titrogi - markaziy asab sistemasida kuzgalish jarayonining keragidan ortik kupayishi, uning tormozlanishidan ustun turishi va organizmga keng yoyilishi okibatida yuzaga keladi. Bunday xolatdagi sportchida differinsirovka buziladi, natijada sportchi musobakaning boshlanishidayok, kator xatolarga yul kuyadi. Bundan tashkari kuzgalish jarayonining kuchli bulishi xarakat uygunligining buzilishiga olib keladi. SHu bilan bir katorda aytish kerakki, ba’zi bir kuchli asab sistemasiga ega bulgan sportchilarda kuzgalishning kuchayishi xarakat aktivligini ortishi, xarakat uygunligini yaxshilanishiga sabab buladi. Start oldi titrogida fiziologik funksiyalarning ortikcha kuchayishi, ayniksa, muskullarning ortikcha kuzgalishi energiya sarfini oshiradi va sportchi ish boshlanmasdan oldinrok energiyani ma’lum kismini yukotib, bu xol ish kobiliyatini pasayishiga olib keladi.
27

3.Start oldi apatiyasi -bu xolatda sportchining MNSda tormozlanish jarayoni kuzgalishdan ustun keladi. Natijada sportchi uz imkoniyatlarini past baxolab, musobakaga katnashmaslikka xarakat kiladi. Start oldi apatiyasi jismonan yaxshi chinikmagan, musobakaga etarli tayyorgarlik kurmagan sportchilarda xamda musobakaga kechikkan xollarda kuprok yuzaga keladi. Start oldi xolatining kursatilgan turlaridan jangovor tayyorlik xolati maksadga eng muvofik bulib, uni yuzaga keltirish choralarini kullash zarur. CHoralari: eng avvalo, ovkatlanish, dam olish, mashk kilish uchun zarur sharoitlani yaratish lozim, ya’ni sportchi xotirjamlik bilan musobakaga tayyorlanishi kerak.

Bunday vaktda asab sistemasiga salbiy ta’sir kursatadigan omillar bulmasligi shart, ikkinchidan, xar bir trener shogirdlarini ikkinchi signal sistemasi (suzlari) orkali musobakaga tayerlashi kerak, chunki sportchi uchun trenerning suzlari xar kanday ta’sirlovchidan kuchlirok bulib, sportchi ularga tulik ishonch bilan karaydi.
Start xolatidagi reaksiyalarning optimal bulishida massaj xam ma’lum darajada rol uynaydi.Teri va xarakat apparatidan markaziy asb sistemasiga keladigan impulslar orkali kuchayishi bilan asab xujayralarning kuzgaluvchanligi uzgaradi,kuzgalish va tormozlanish jaraenlarning optimal nisbati yuzaga keladi. Malsadga muofik start oldi xolatlari-start oldi titro\i va start oldi apatiyasiga karshi kurashning muxim omili-razminkadir.
Sportchining musobakalarga katnashish oldidan utkaziladigan razminkasi start oldi reaksiyalarning optimallashida muxim rol uynaydi.
Utkaziladigan razminkasi sportchining individual xususiyatlarini,malakasini xisobga olgan xolda tashkil etilmogi lozim.Masalan,sportchida kuchli kuzgalish bulganda uni pasaytiradigan,bordiyu tormozlanish ustun kelsa,sportchining asab sistemasining optimal xolatga keltiradigan xarakat faoliyati kullanish zarur.
SHiddatli xarakatlar asab markazlari kuzgalishini kuchaytiradi,juda sekinlik bilan bajariladigan xarakat esa,tormozlanishni rivojlantiradi. SHuni unutmaslik kerakki,razminka mashklari sportchini aslo toliktirmasligi kerak, va razminka mashklari charchashga olib borilmaydigan darajada,ya’ni ter ajrala boshlaguncha(odatda10-30 dak) davom etishi kerak. Sungra, razminka tugaganidan keyin 3-10dak. ichida asosiy ishni boshlash zarur. Agar razminka bilan asosiy asosiy ish orali\i 10 dakikadan kupga chuzilsa,asosiy ishni boshlash oldidan kiska muddatli mashklari utkazish zarur,chunki razminka ta’sirida rivojlangan fiziologik funksiyalar mashklar tugashi bilan asta sekin organizmning tinch xolatidagi darajasiga kaitib, organizmning ishga tayerligi pasaya boshlaydi.
ISHNING BOSHLANGICH DAVRIDAGI NAFAS KURSATKICHLARI
2-jadval