SO’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi termiz davlat universiteti

Ijtimoiy omillar
Inson bo’lib etishish uchun faqatgina biologik irsiyatning o’zi kifoya emas. Inson faqat sotsiolizatsiya jarayonida, ya’ni muloqotda, boshqa insonlar bilan o’zaro ta’sirda shaxs bo’lib etishadi. Inson jamiyatidan tashqarida ma’naviy, ijtimoiy, psixik rivojlanishi sodir bo’la olmaydi. Bu fikrni barchaga ma’lum hollar, ya’ni inson bolasi hayvonlar orasida o’sgani yanada mustahkamlaydi.
Ijtimoiylashuv insonning butun hayoti davomida kechadigan ko‘p qirrali jarayondir. U ayniqsa bolalik va yoshlik davrida nihoyatda jadallik bilan kechadi. Chunki aynan bolalikda asosiy ijtimoiy me’yorlar o‘zlashtiriladi.
Ibratli omillar
Ijtimoiylashuv jarayonida o'sib boruvchi shaxs o'z etnik guruhining ta'sirini o'ziga xos tarzda to'playdi. Etnik mansublik ijtimoiy-madaniy shakllanish bo'lib, uning a'zolari umumiy kelib chiqishi, tili va an'analari to'g'risida xabardor. Hatto qadimgi sayohatchilar ham o'zlarining sayohat kundaliklarida kashf etilgan erlarda odamlar turmush tarzining o'ziga xos xususiyatlarini tasvirlab berishgan. Ilm-fanlarning rivojlanishi bilan (geografiya, etnografiya, madaniyatshunoslik) ilmiy tadqiqotlar turli xalqlar orasida ularning ijtimoiy hayoti va madaniyatining milliy xususiyatlarini asoslab berdi. Hayotning geografik va iqlim sharoiti, mehnat va turmushning tabiati, mavjud bo'lish uchun kurash usullari har bir etnik guruhda o'ziga xos urf-odatlar, urf-odatlar, ijtimoiy munosabat va qadriyat yo'nalishlarini shakllantirgan.
Ichki pedagogikaning klassikasi K.D.Ushinskiy 19-asrning o'rtalarida Evropaning eng yirik mamlakatlarining ta'lim tizimlarini tahlil qilib, bolalar va yoshlarni o'qitishning pedagogik shakllarining o'xshashligiga qaramay, barcha Evropa xalqlari "o'zlarining maxsus milliy ta'lim tizimiga, o'zlarining maxsus maqsad va ushbu maqsadga erishish uchun o'zlarining maxsus vositalari. " K.D.Ushinskiy ushbu hodisani aynan etnik omil - "millat" ning kuchli ta'siri bilan izohlaydi. Milliylik insonning tashqi qiyofasi, uning fe'l-atvori va fe'l-atvorining ko'plab xususiyatlarida, oilaviy hayotni tashkil etishda va davlat bilan bog'liqlikda namoyon bo'ladi. Oila tarbiyasi, K.D.Ushinskiy o'zining xalq (etnik) xususiyatiga ko'ra, milliy taraqqiyotning tarixiy jarayonidagi tirik organ deb hisoblaydi. Shu sababli, mutafakkirlar va siyosiy rahbarlar tomonidan qanchalik buyuk ijtimoiy ideallarni chizishidan qat'iy nazar, barcha xalqlar uchun umumiy tarbiya tizimi mavjud emas va bo'lishi ham mumkin emas.
Shaxsning etnik o'ziga xosligini shakllantirishga quyidagilar ta'sir qiladi.
- qon jamoalari (ota-onalar va qarindoshlar hayotiy qadriyatlarning asosiy tashuvchisi bo'lishadi);
- ona tilini o'zlashtirish (bola nafaqat ona nutqining so'z boyligi va grammatikasini, balki ma'nolarini, badiiy obrazlarini o'rganadi);
- urf-odatlarni, urf-odatlarni, ularning etnos tarixini o'zlashtirish ("otalik qabrlariga muhabbat").
Taniqli tarixchi, geograf va kulturolog L.N.Gumilev etnosning ta'sir mexanizmini ijtimoiylashuv omili sifatida tushuntirib, etnik jamoani biofizik hodisa deb hisoblaydi va "etnik maydon" tushunchasini kiritadi. U yozadi: "Etnik maydon, ya'ni etnos fenomeni
Har qanday fanning asosiy masalasi - bu o'zlarining toifalari yordamida uning "jalb qilish sohasiga" tushgan hodisalar va jarayonlarning ta'rifidir. Pedagogika, shu jumladan o'z mavzusida ijtimoiylashish, shuningdek, ushbu jarayonni o'ziga xos tarzda, uning kontseptual talqinida tasvirlashi kerak. Sotsializatsiyani pedagogik jarayon sifatida tavsiflab, uning asosiy tarkibiy qismlari: sub'ekt va ob'ektning maqsadi, mazmuni, vositalari, funktsiyalari haqida o'ylash kerak.
Ijtimoiylashuv jarayonining mazmuni, bir tomondan, jamiyat madaniyati va psixologiyasi, ikkinchi tomondan, bolaning ijtimoiy tajribasi bilan belgilanadi. Pedagogika uchun sotsializatsiya tarkibining ushbu tomonlarining o'zaro munosabatlarini o'rganish, muayyan yoshdagi bola, ma'lum bir jamiyat a'zosi bo'lgan ma'lum bir guruh a'zosi uchun ularning ahamiyati darajasini aniqlash va asoslash muhim ahamiyatga ega.
Ijtimoiylashish, shaxsning shakllanishini belgilaydigan jarayon sifatida, go'yo ikkita rejani o'z ichiga oladi:
1) yetarli darajada uyushmagan va boshqariladigan keng ijtimoiy ta'sirlar (ommaviy axborot vositalari, mintaqa an'analari, maktab, oila);
2) o'zlarining ijtimoiy shakllanishidagi natijalari bilan seziladigan spontan namoyishlar (o'zgaruvchan munosabat, baholarning o'zgarishi, qarashlar, hukmlar, ularning rasmiy ta'lim yo'nalishidan farqini aniqlash).
Avtoritar ta'lim tizimi tarbiyaning barcha kamchiliklarini o'z-o'zidan paydo bo'lgan tashqi ta'sirlarda, "burjua mafkurasi", "o'tmish qoldiqlari", "ko'chalar" ning zararli ta'sirida ayblashi bejiz emas. Umuminsoniy qadriyatlarning qulashi, yagona ta'lim tizimi, ommaviy axborot vositalarida, nashriyotda, bo'sh vaqtlarida qattiq davlat nazorati haqida ko'plab shikoyatlar hali ham eshitilmoqda. Ammo chindan ham o'qimishli odam, avvalambor, hayotiy sharoitlarni o'zi tushunishga faol intilishi, o'ziga salbiy ta'sirlarga qarshi tura olishi, ya'ni u etarli darajada ijtimoiylashganligi bilan ajralib turadi.
Ijtimoiylashuv jarayonini pedagogik hodisa sifatida tahlil qilish uning mazmunini bir qator o'zaro bog'liq tarkibiy qismlarni o'z ichiga olgan tuzilma sifatida taqdim etishga imkon beradi.
1. Kommunikativ komponent til va nutqni, boshqa aloqa turlarini (masalan, kompyuter tili) o'zlashtirishning turli xil shakllari va usullarini va ularni faoliyat va aloqaning turli sharoitlarida o'z ichiga oladi.
2. Kognitiv komponent atrofdagi voqelik haqida ma'lum bir bilimlarni rivojlantirishni, ijtimoiy g'oyalar tizimini, umumlashtirilgan obrazlarni shakllantirishni o'z ichiga oladi. U ta'lim va tarbiya jarayonida, shu jumladan erkin muloqot, ommaviy axborot vositalariga murojaat qilishni o'z ichiga oladi va o'zini birinchi navbatda o'zini o'zi tarbiyalash holatlarida namoyon qiladi, chunki bola o'z ehtiyojlarini va tashabbusiga binoan o'z ma'lumotlarini kengaytirish, chuqurlashtirish, aniqlashtirish uchun ma'lumot qidiradi va o'zlashtiradi. dunyo ko'rinishi.
3. Xulq-atvor komponenti - bu bola o'rganadigan keng ko'lamli va xilma-xil harakatlar sohasi, xulq-atvor naqshlari: gigiena ko'nikmalaridan, kundalik xatti-harakatlardan tortib har xil ish turlari bo'yicha ko'nikmalargacha. Bundan tashqari, ushbu komponent ijtimoiy rivojlanish jarayonida ishlab chiqilgan va ma'lum bir jamiyat madaniyati bilan tanishish jarayonida o'rganilishi kerak bo'lgan turli xil qoidalar, normalar, urf-odatlar, taqiqlarni ishlab chiqishni nazarda tutadi.
Qiymat komponenti - bu shaxsning motivatsion-ehtiyoj sohasining namoyon bo'lish tizimidir. Bu bolaning jamiyat qadriyatlariga tanlangan munosabatini belgilaydigan qiymat yo'nalishlari. Inson jamiyat hayotiga qo'shilib, nafaqat ob'ektlarni, ijtimoiy hodisa va hodisalarni to'g'ri qabul qilishi, ularning ma'nosini tushunishi, balki ularni "moslashtirishi", shaxsan o'zi uchun ahamiyatli qilishi va ularni ma'no bilan to'ldirishi kerak. Hatto V. Frankl ham inson hayotining ma'nosini "tashqaridan" berib bo'lmaydi, lekin uni odam "o'ylab topolmaydi" deb ta'kidlagan; u "topilgan" bo'lishi kerak.
Ijtimoiylashuv jarayonida bola dunyoning ma'lum bir modelini, ijtimoiy g'oyalar tizimini va umumlashtirilgan tasvirlarni rivojlantiradi (masalan, Vatan qiyofasi, yaxshi oila qiyofasi, baxtli hayot tarzi). Ijtimoiy g'oyalar va obrazlar bola tomonidan kattalar so'zlaridan shunchaki bilim darajasida o'zlashtirilmaydi, balki ijtimoiy voqealar taassurotida uning shaxsiyati mazmuniga moslashtiriladi va o'zgartiriladi. Boshqacha qilib aytganda, sotsializatsiya jarayonida bola turli xil hayotiy vaziyatlarda o'zini qanday tutish, sodir bo'layotgan voqealarga hissiy munosabatda bo'lish, o'z hayoti va ishini qanday tashkil qilish, shaxslararo muloqotda va boshqa odamlar bilan birgalikdagi tadbirlarda qanday samarali ishtirok etish, qanday axloqiy me'yorlar va qoidalar haqida tajriba o'rganadi. o'zingizni tuting. Pedagogika, birinchi navbatda, ijtimoiy g'oyalarni shaxsning mazmuniga aylantirishning yoshiga xosligi va ta'lim, tarbiya va o'z-o'zini tarbiyalash ishtirokida ushbu jarayonning dinamikasi bilan qiziqadi.
Ijtimoiylashuv jarayonining pedagogik mohiyati sotsializatsiya vositalarini ko'rib chiqishni o'z ichiga oladi. Eng umumiy ma'noda, bu ijtimoiy ta'sirga ega bo'lgan va o'zlarini boshqacha ko'rinishda namoyon qiladigan atrof-muhit elementlari.