9-Mavzu: Mego faktorlar va ularning bola ijtimoiylashuviga ta’siri, Mezo faktorlarning bola ijtimoiylashuviga ta’siri. Reja: Makro, mikro, mezzo – faktorlar haqida umumiy tushuncha.
Shaxning rivojlanishi va unga ta`sir ko`rsatuvchi faktorlar.
Biologik va ijtimoiy omillar
Biologik individni ijtimoiy sub’ektga aylanishi odam sotsializatsiya jarayonida uning jamiyatga “kirishida” turli xil ijtimoiy guruh va tuzilmalarga qadriyatlar ko’rsatmalar ijtimoiy o’zini tutish me’yor va namunalarini o’zlashtirish orqali “kirishida” sodir bo’ladi.
Sotsializatsiya – uzluksiz va ko’p qirrali jarayon. Bu jarayon ayniqsa, bolalik va bolalarlikda jadal kechadi. Agar bu jarayonni obrazli qilib uy qurilishi deb tasavvur qilsa unda aynan bolalikda butun binoga poydevor qo’yiladi va quriladi. Keyinchalik butun davomida pardozlash ishlari olib boriladi. Bola sotsializatsiyasi jarayoni sifatida uning shakllanishi va atrof-muhit bilan o’zaro ta’sirda sodir bo’ladi.
Shaxs sotsializatsiyasining makro (grekcha macros “katta”), mezo – (mesos “o’rta”) va mikro (micros “kichik”) omillarini farqlaydilar.
Megafaktorlar – inson yashaydigan mamlakat jamiyat davlat hamda dunyoviy planetar jarayonlar – ekologik demografik iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy va boshqalar.
Megafaktorlar
Koinotda sodir bo'lgan noma'lum jarayonlarning odamlar hayotiga ta'siri qadimgi astronomlar tomonidan qayd etilgan. 20-asr boshlarida rus tabiatshunosligining taniqli namoyandalari (V.I. Vernadskiy, N.A. Umov, N.G. Xolodniy, K.E. Tsiolkovskiy, A.L. ijtimoiy muhitdagi munosabatlarning, inson hayotidagi voqealarning Kosmosdan keladigan energiya miqdoriga ma'lum darajada bog'liqligi. Ular insonni xuddi shu qonunlar asosida Kosmos bilan birga yashaydigan "Koinot fuqarosi" deb hisoblashgan.
Shunday qilib, A. L. Chizhevskiy "kosmik davrlar nazariyasini" asoslab berdi va sivilizatsiya tarixidagi eng muhim, ko'pincha fojiali hodisalarning (urushlar, inqiloblar) Quyoshning maksimal faollik momentlari bilan aniq tasodiflarini payqadi. VI Vernadskiy tirik materiyaning biokimyoviy energiyasini kashf etdi va u Yerda yashovchi odamlarning tanasiga kirib boradi va ularning o'limidan keyin biosferaga tushadi, deb ta'kidlagan. Shunday qilib, Yer atrofida yana bir qobiq - insoniyatning ma'naviy hayotining energiya qoldiqlaridan tashkil topgan noosfera yaratiladi. Shuning uchun noosfera tabiiy ravishda er yuzidagi hodisalarga ta'sir qiladi, o'z-o'zidan odamlarning ongi, irodasi va hissiyotlarini boshqaradi
Mezoomillar – etnik ko’rsatmalarni shakllantirish shaxsning milliy hayot va etnikaro munosabatlarning u yoki bu hollarini qabul qilishi insonlarning o’z eposi (xalqi tarixi va hozirgi hayoti haqida qarashlari va fikrlari; bola yashaydigan va rivojlanadigan mintaqaviy shart-sharoitlarning ta’siri; yashaydigan joy turi (shahar, tuman markazi, qishloq) ommaviy kommunikatsiya vositalari va boshqalar.
Mikroomillar -yaqingina makonni va ijtimoiy muhitni tashkil qiladigan oila, ta’lim muassasalari tengdoshlar guruhi va mana shu yaqingina muhitni ya’ni bola o’sadigan muhitni sotsium yoki mikrosotsium deb atashadi.
Bola ijtimoiylashuvida sotsium muhim ahamiyatga ega. Bu ijtimoiy muhitni bola asta-sekinlik bilan o‘zlashtiradi. Agar bola tug‘ilgandan keyin asosan oilada rivojlansa, uning keying rivojlanishi yangi va yangi muhitlar-maktabgacha ta’lim muassasalari, maktab, maktabdan tashqari tarbiya muassasalari, turli ko‘ngilochar maskanlarda kechadi. Yosh ulg‘aygan sari ijtimoiy muhit hududi kengayib boradi. Bola qanchalik ko‘p muhitlarni o‘zlashtirsa, u shunchalik keng doira hududini egallashga harakat qiladi. Bola doimo o‘zi uchun qulay bo‘lgan uni yaxshi tushunadigan, unga hurmat bilan munosabatda bo‘ladigan muhitni izlashga urinadi. Shuning uchun u bir muhitdan boshqa muhitga ko‘chib yuradi. Muhit bolani shakllantirishda, uning ijtimoiy tajriba to‘plashida ijtimoiylashuv jarayoni uchun muhim ahamiyatga ega.
Muhit-inson kirishishi, o‘zini qulay sezishi uchun joylashuvinigina yetarli bilishi lozim bo‘lgan ko‘cha, uy va boshqa narsalar emas. Balki, muhit bu alohida o‘zaro munosabatlar tizimi va qoidalari bilan harakterlanadigan inson jamoalari hamdir. Shuning uchun inson muhitga yangilik kiritadi, muayyan darajada ta’sir qiladi hamda o‘zgartiradi, va o‘z o‘rnida muhit ham inson oldiga o‘z talablarini qo‘yadi. U insonni, uning xatti-harakatlarini qabul qilishi ham inkor qilishi ham mumkin. Muhitning insonga munosabatini insonning yurish-turishi, uning talablariga qanchalik javob berishiga qarab aniqlasa bo‘ladi. Insonning xulq-atvori uning jamiyatda tutgan o‘rni bilan belgilanadi.
Bolaning xulq-atvor mexanizmlarini o‘zlashtirishi unga ijtimoiy munosabatlarga muvaffaqqiyatli moslashuvini ta’minlaydi. Ijtimoiy moslashuv deganda shaxsning ijtimoiy muhit sharoitlariga ko‘nikishi tushuniladi.
Ijtimoiy moslashuv bolaning muvaffaqiyatli ijtimoiylashuvining sharti va natijasi hisoblanadi. Bu asosan uch yo‘nalishda olib boriladi :
Faoliyat
Muomala
Anglash
Faoliyat -sohasida bolada faoliyat turlarining kengayishi faoliyatning zaruriy shakl va vositalarini qo‘lga kiritishi muomala sohasida muomala doirasining kengayishi uning mazmunining chuqurlashishi jamiyatda qabul qilingan xulq-atvor me’yorlarini o‘zlashtirish sodir bo‘ladi. Anglash sohasida o‘z “men”i obrazini shakllantirish o‘zining ijtimoiy mansublik va ijtimoiy o‘rnini anglash ro‘y beradi. Bu jarayonlarning barchasini tarbiya tartibga soladi. So‘nggi yillarda pedagogika va boshqa fanlarda ijtimoiylashuv hamda tarbiya tushunchalarining o‘zaro munosabati keng muhokama qilib kelinmoqda. Ba’zi mualliflar tarbiyani ijtimoiylashuv bilan almashtirishga harakat qilishmoqda. Boshqalari tarbiyani bola ijtimoiylashuvining bir qismi sifatida o‘rganishadi. Ayrim olimlar esa ijtimoiylashuv deganda fuqaroviy va axloqiy tarbiyani tushunishadi. To‘rtinchi guruh olimlari shaxs ijtimoiylashuvini tarbiyaning asosiy maqsadi deb hisoblashadi. To‘g‘ri tarbiya bola ijtimoiylashuvining asosiy omillaridan biri ekanligi hammaga malum.
Ijtimoiy omillarni insonga ta’sir ko‘rsatishining tarkibiy qismi bo‘lgan tarbiya o‘z xususiyatlariga ega.
Jumladan tarbiyaning bola rivojlanishiga ta’siri vaqt o‘tgan sari o‘zgaradi. Boshqacha qilib aytganda bola qanchalik kichik bo‘lsa tarbiya uning shakllanishiga shuncha ko‘p ta’sir ko‘rsatadi. Vaqt o‘tgani sayin tarbiyaning hissasi kamayib boradi.
Biroq boshqa bir jarayon -o‘z-o‘zini tarbiyalash jarayoni rivojlana boshlaydi. Bolaning o‘z shaxsini mukammallashtirish o‘z-o‘zini rivojlantirish bo‘yicha mustaqil faoliyatini anglashi ortadi. Ma’lumki o‘z-o‘zini tarbiyalashga ehtiyoj shaxs rivojining eng yuksak shakli hisoblanadi.
Tarbiya o‘z-o‘zini tarbiyalash va boshqa ijtimoiy omillarning (madaniy, diniy, tarixiy an’analar maktab jamoasi, do‘stlar, bolalar bog‘chasi va boshqalar) ijobiy ta’siri natijasida bolaning jamiyatga integratsiyalashuvining tabiiy jarayoni yuz beradi
Shaxs rivojlanishi harakatlantiruvchi kuchlari bo’lib bola ehtiyoji va uni qoniqtirish imkoniyati o’rtasida yuzaga keladigan qarama-qarshiliklar hisoblanadi.
Insondagi biologik va ijtimoiy omillar – bu bir-biriga bog’liq bo’lmagan ikki parallel chiziqlar emas. Har bir shaxsda ular shunday chambarchas qo’shilib ketadiki, ularning farqlari shunday turli-tumanki, tadqiqotchilar bola rivojlanishi asosida ikki o’ta muhim bo’lgan omilni irsiyat va muhitni ajratadi. Ular (irsiyat va muhit) inson rivojlanishi manbalari va shartlari hisoblanadi.
