Faoliyat Muomala Anglash Faoliyat -sohasida bolada faoliyat turlarining kengayishi faoliyatning zaruriy shakl va vositalarini qo‘lga kiritishi muomala sohasida muomala doirasining kengayishi uning mazmunining chuqurlashishi jamiyatda qabul qilingan xulq-atvor me’yorlarini o‘zlashtirish sodir bo‘ladi. Anglash sohasida o‘z “men”i obrazini shakllantirish o‘zining ijtimoiy mansublik va ijtimoiy o‘rnini anglash ro‘y beradi. Bu jarayonlarning barchasini tarbiya tartibga soladi. So‘nggi yillarda pedagogika va boshqa fanlarda ijtimoiylashuv hamda tarbiya tushunchalarining o‘zaro munosabati keng muhokama qilib kelinmoqda. Ba’zi mualliflar tarbiyani ijtimoiylashuv bilan almashtirishga harakat qilishmoqda. Boshqalari tarbiyani bola ijtimoiylashuvining bir qismi sifatida o‘rganishadi. Ayrim olimlar esa ijtimoiylashuv deganda fuqaroviy va axloqiy tarbiyani tushunishadi. To‘rtinchi guruh olimlari shaxs ijtimoiylashuvini tarbiyaning asosiy maqsadi deb hisoblashadi. To‘g‘ri tarbiya bola ijtimoiylashuvining asosiy omillaridan biri ekanligi hammaga malum.
Ijtimoiy omillarni insonga ta’sir ko‘rsatishining tarkibiy qismi bo‘lgan tarbiya o‘z xususiyatlariga ega. Jumladan tarbiyaning bola rivojlanishiga ta’siri vaqt o‘tgan sari o‘zgaradi. Boshqacha qilib aytganda bola qanchalik kichik bo‘lsa tarbiya uning shakllanishiga shuncha ko‘p ta’sir ko‘rsatadi. Vaqt o‘tgani sayin tarbiyaning hissasi kamayib boradi. Biroq boshqa bir jarayon -o‘z-o‘zinitarbiyalash jarayoni rivojlana boshlaydi. Bolaning o‘z shaxsini mukammallashtirish o‘z-o‘zini rivojlantirish bo‘yicha mustaqil faoliyatini anglashi ortadi. Ma’lumki o‘z-o‘zini tarbiyalashga ehtiyoj shaxs rivojining eng yuksak shakli hisoblanadi.
Tarbiya o‘z-o‘zini tarbiyalash va boshqa ijtimoiy omillarning (madaniy, diniy, tarixiy an’analar maktab jamoasi, do‘stlar, bolalar bog‘chasi va boshqalar) ijobiy ta’siri natijasida bolaning jamiyatga integratsiyalashuvining tabiiy jarayoni yuz beradi
Hozirgi kunda inson sivilizatsiyasi tarixida qayd etilgan bir qancha dalillar bor. Rim asoschilari Romul va Rem bo’ri onasi bilan emizilgan edi (shunday deb afsonada gap yuritiladi) maugli bo’rilar to’dasida tarbiyalangan edi. Inson bolalarini bo’rilar bilan boqilganining 15 holi ayiqlar 5 holi maymunlar – 10 holi leopard – 1 holi, qo’y – 1 holi ma’lum.
1920 yili Hindistonda doctor Sing bo’rilar uyasida bo’ri bolalari bilan birga ikkita qizchani (biri 2 yoshda, ikkinchisi 7-8 yoshlarda) topgan. Kichigi Amala, kattasini Kamala deb nomlashdi.
Boshida ular o’zini yovvoyi hayvonlardek tutdi. Tunda emaklab yurishardi va yugurishardi, kunduzi uxlashardi, qo’ldan foydalanmay chapillatib ovqatlanishardi. Kichik qizcha tezda o’lib qoldi, kattasi 10 yilga yaqin yashadi.
Shu yillar ichida doktor Sing Kamalani kuzatish kundaligini batafsid olib bordi. Qiyinchilik bilan o’qirdi. 2 yil uni tik turishga o’rgatishga to’g’ri keldi. 6 yildan so’ng yura boshladi. Lekin ilgaridek emaklab yugurardi. Birinchi 4 yillar ichida 6 ta so’zni o’zlashtirdi. 7 yildan so’ng so’z boyligi 45 ta so’zga 3 yildan so’ng esa 100 gacha etdi. Shuni o’zida til jarayoni to’xtadi. Bu vaqtga kelib Kamala inson jamiyatini yaxshi ko’rdi, yorug’likdan qo’rqmay qoldi, qo’l bilan ovqatlanishga va stankandan ichishga o’rgandi. 17 yoshga etgach Kamala rivojlanishi darajasiga qaraganda 4 yoshlik boladek edi.
Bu hol shuni ko’rsatadiki, odam oxir-oqibatda insonlar jamiyatiga tushib qolganida ham odam darajasiga etmagan. Nima o’zi odamni odam qiladi?
Biologik individni ijtimoiy sub’ektga aylanishi odam sotsializatsiya jarayonida uning jamiyatga “kirishida” turli xil ijtimoiy guruh va tuzilmalarga qadriyatlar ko’rsatmalar ijtimoiy o’zini tutish me’yor va namunalarini o’zlashtirish orqali “kirishida” sodir bo’ladi. Sotsializatsiya – uzluksiz va ko’p qirrali jarayon. Bu jarayon ayniqsa, bolalik va bolalarlikda jadal kechadi. Agar bu jarayonni obrazli qilib uy qurilishi deb tasavvur qilsa unda aynan bolalikda butun binoga poydevor qo’yiladi va quriladi. Keyinchalik butun umr davomida faqatgina pardozlash ishlari olib boriladi. Bola sotsializatsiyasi jarayoni shaxs sifatida uning shakllanishi va rivojlanishi atrof-muhit bilan o’zaro ta’sirda sodir bo’ladi. Shaxs sotsializatsiyasining makro (grekcha macros “katta”), mezo – (mesos “o’rta”) va mikro (micros “kichik”) omillarini farqlaydilar.
