So'z boshi

3-§. Magistratlar ediktlari
 

---

Rim huquqi tarixining yangi bosqichida uning ancha muhim manbai 
sifatida pretorlar tomonidan qabul qilingan Ediktlar hisoblanadi. Bu Ediktlar 
Pretorlarning o'zi uchun ham majburiy bo'lgan, bir yillik qonun deb ham atalgan 
(Siseron).
 
Bu  ediktlar  asosida  sivil  huquqi  bilan  bir  qatorda  ikkita  yangi  va  mutlaqo 
mustaqil  huquqiy  tizim  «pretor  huquqi»  «ius  rreatorium»  (yus  preatorium)  va 
«xalqlar huquqi» «ius gentium» (yus gensium) huquqlari o'sib chiqqan.
 
Pretorlar  ediktlarining  gurkirab  o'sgan  payti  ularning  qonun  ijodkorligi 
faolligi asosida, yangi eramizdan ilgarigi 250-80 yillarga to'g'ri keladi. 
 
Yustinian  kodifikasiyasining  mualliflaridan  biri  VI  asrda  ijod  qilgan 
Vizantiya  yuristi  Dorofey  pretorlar  huquqlari  va  sivil  huquqlarining  birlashishini 
quyidagicha ta'riflaydi:
 
«Insonlarga  taalluqli  bo'lgan,  odat  normalariga  yangiliklar  kiritilishligi 
oqibatida, vaqtlar o'tishi davomida, ikkala huquq o'zaro kelishishi natijasida yangi 
bir  huquqni  vujudga  keltirdi».  Xuddi  shunday  asosda,  Rim  sinfiy  jamiyatining 
huquqi  vujudga  kelib,  ilgarigi  birbiriga  qaramaqarshi  bo'lgan  huquqlar  yagona 
huquq  sifatida  qo'shilib  ketdilar  va  mazkur  ikkala  tizimning  vujudga  kelishligi 
pretorlarning huquq ijodkorlik faoliyatlarining natijasidir. 
 
Ikki  huquqchilik  tizimini  sivil  huquqlari    Rim  davlatining  qonunchilik 
hokimiyati  tomonidan  ob'yektiv  ma'noda  qabul  qilingan  huquqiy  normalari 
yig'indisi  deb  hisoblab,  bu  normalarning  fuqarolar,  magistrlar  hamda  barcha 
shaxslar  uchun  mutloq  majburiy  bo'lgan  normalardan  iborat  ekanligini  e'tirof 
etganlar.
 
Magistratlar  ediktlari  kabi  pretorlar  tomonidan  qabul  qilingan  huquqiy 
normalar,  bir  yillik  kuchga  ega  bo'lgan  hamda  o'zlari  uchun  nisbiy  majburiy 
bo'lgan qoidalarni vujudga keltirgan.
 
Pretorlar  qonunlarni  yoki  huquqlarni  to'g'ridan  to'g'ri  o'zlari  kashf  qila 
olmaganlar.
 
Sub'yektiv  ma'noda sivil huquqlari deb  ashyolarga yoki shaxslarga bo'lgan  
hukmronlikka  tushunilib,  uni  amalga  oshirishda  hech  qanday  organga  yoki 
pretorga  murojaat  qilish  talab  etilmagan,  ya'ni  hokimiyat  «veto»  huquqini 
qo'llamasdan, unga barcha imkoniyatlarni yaratib bergan bo'lishi lozim edi.
 

---

Pretorlar huquqini amalga oshirishda esa, albatta pretor  huquqlarni himoya 
qilaman  yoki  interdiktni  qo'llayman  degan  va'da  berib,  va'dani  bajarishlik 
majburiyatini o'z zimmasiga olgan.
 
Demak,  yuqoridagilardan  ko'rinib  turibdiki,  haqiqatdan  ham  sivil  huquqlari 
mustaqil  huquq  asosida  Rimliklarga  kattakatta  imkoniyatlarni  yaratib  bergan. 
Ammo, pretorlarning «tirik ovozi» shaxslarning manfaatlarini himoya qilish nuqtai 
nazaridan  yangi-yangi  huquqiy  normalarni  vujudga  keltirishda  muhim  o'rin 
egallagan.
 
Shunday  qilib,  sivil  huquqlari  pretorlar  huquqlari  bilan  o'zaro  hamkorlikda 
bo'lib, bu qoidalar bir-birini to'ldirgan, o'zgartirgan va yangi qonunlarning vujudga 
kelishligi uchun asos bo'lgan.      
 
Mashhur  yuristlardan  biri  Marsian  pretorlar  huquqlari  to'g'risida  shunday 
degan  edi:  «Haqiqatdan  ham,  pretorlar  huquqi  «xalqning  tirik  ovozidir»,  chunki 
ular  o'z  ediktlari  orqali  yangi  yangi  qonunlarni  keltirib  chiqarib,  xalqning 
talablariga  to'liq  javob  bera  oladigan  samarali  huquqiy  munosabatlarni  vujudga 
keltiradi». 
 
Rim  Magistratlari  oliy  ommaviy  va  harbiy  hokimiyatga  ega  bo'lib,  o'z 
faoliyatlarini  amalga  oshirish  maqsadida, barcha  shaxslar  uchun  tartib  qoidalarini 
ishlab  chiqqanlar.  Shunday  qilib  Rimda  huquq  manbalarining  murakkab  (aslida 
uch qismdan iborat bo'lgan) tizimi vujudga kelgan.
 
Imperiya  o'rnatilishi  bilan  Rimning  siyosiy  tizimida  pretorlarning  mavqei 
ham  asta  sekin  o'zgarib  borgan.  Pretorlar  ediktlar  chiqarishi  huquqini  rasman 
saqlab  qolganlar,  lekin  ularning  faol  «huquq  ijodkorligi»  o'sib  borayotgan  bir 
paytda imperator yakka hokimligining qarama-qarshiligiga duch kelgan.
 
Shu  sababli,  milodning  I  asrlaridayoq,  pretorlar  o'z  o'tmishdoshlarining 
ediktlarini  to'liq  nusxa  qilib  olishni  qoida  qilib  olganlar  va  xohlasalar  qisman 
o'zgartirishlar kiritganlar. Shu tariqa ediktlar mazmuni o'zgarishsiz bo'lib qolgan va 
ularning yangi huquq normalarini keltirib chiqarish funksiyalari o'z kuchini doimiy 
ravishda yo'qotib borgan. 
 
Shu  munosabat  bilan  imperator  Adrian  pretorlar  huquqini  kodifikasiya 
qilishga  ahd  qilgan  va  bu  ishni  taniqli  yurist  Salviya  Yulianga  topshirgan 
(eramizning 125 va 138 yillari).
 
Oxirgi tuzilgan edikt (Yulian edikti sifatida mashhur) rasman senatuskonsult 
deb tasdiqlangan va «abadiy edikt» degan nom olgan.
 
U keyingi magistratlarning hammasi uchun majburiy bo'lib qolgan. 
 

---

Ammo  jamiyat  va  davlat  hamda  huquqning  yuqori  darajada  takomilashishi 
natijasida,  keyinchalik  pretorlar  edikti  o'z  mohiyatini  yo'qotib  borib,  hatto  yangi 
vujudga kelgan pretorlar uchun  manba bo'lib hisoblanmaydigan bo'ldi. 
 
Senatuskonsultlar Rim davlatining dastlabki rivojlanish bosqichida 
huquqiy kuchga ega emas edi. Imperatorlar davriga kelib ularning ahamiyati 
ancha o'sgan. Eramizning I asri birinchi yarmida senatuskonsultlar odatda 
sanksiyaga ega emas edi, lekin pretor edikti sharofati bilan ular majburiy kuchga 
ega bo'lganlar. 
 
Imperator Adrian senatga qonun chiqarish hokimiyatini yana qaytarib 
bergan va senatuskonsultlar qonun sifatida chiqa boshlagan, ularning huquq 
manbai sifatidagi roli o'sgan, chunki ular prinseps nomidan tuzilib, ko'pincha 
ularning nomi bilan atalgan. 
 
Imperatorlarning 
mustaqil 
qonun 
chiqarish 
hokimiyati 
asta-sekin 
mustahkamlangan 
va 
kengaygan. 
Dastlab, 
imperatorlarnig 
qonunlari 
(konstitusiyalari)  xalq  majlislari  tomonidan  hokimiyat  vakilligi  natijasi  sifatida 
ko'rilgan  va  bunga  ko'ra  Rim  xalqi  o'zining  qonun  chiqarish  vakolatini 
imperatorlarga o'tkazgan. 
 
Shu  vaqtdan  boshlab,  imperatorlarning  qonunlari  huquqning  eng  muhim 
manbaiga  aylangan.  Imperatorlarning  qonunlari  magistratlarning  ko'pgina 
hujjatlaridan farq qilib, Rim davlatining butun hududida harakatda bo'lgan, shahar 
yoki alohida provinsiyalar doirasida cheklanib qolmagan.
 
Imperatorlik  hokimiyati  hujjatlari  (konstitusiyalari)  quyidagilardan  iborat 
asosiy ko'rinishlarga ega bo'lgan:
 
1.  Ediktlar    imperium  hokimiyatiga  asoslangan.  Magistrat  ediktlaridan 
o'zining  barcha  fuqarolar  uchun  majburiy  bo'lganligi  nuqtai  nazaridan  farq 
qilishligi  bilan  ajralib  turgan.  Shuning  uchun,  faqat  mazkur  imperator  hayotlik 
chog'ida  yuridik  jihatdan  majburiy  bo'lgan  umumiy  qoidalarni  o'rnatganlar.  Biroq 
eramizning  II  asridan  boshlab,  ediktlarga  imperatorlarning  vorislari  tomonidan 
amal qilishlik ham majburiy hisoblanilgan. 
 

---

2.  Reskriptlar    imperatorning  huquqiy   masalalari  bo'yicha  konsultasiyalar 
so'ragan alohida shaxslarga yoki magistratlarga bergan javoblari yoki maslahatlari.
 
3. Dekretlar   imperator tomonidan sud ishlari bo'yicha chiqarilgan qarorlar. 
Ular asosida mustaqil imperatorlik yurisprudensiyasi tashkil topgan.
 
4.  Mandatlar    provinsiyalarning  hokimlariga  yo'llangan  instruksiyalar  (yo'l 
yo'riqlar,  qo'llanmalar).  Ularning  ichida  ba'zi  hollarda  peregrinlarga  va  boshqa 
fuqarolarga  nisbatan  qo'llaniladigan  fuqarolik  va  jinoyat  huquqi  me'yorlari  ham 
mavjud bo'lgan.
 
Imperatorlarning konstitusiyalari dastlab, faqat ommaviy tartibdagi davlat 
tuzilishi, uning organlarini tashkil etish, jinoyatlarni hal etish kabi masalalarni 
hal qilish bilan bog'liq bo'lgan bo'lsa, keyinchalik esa ular huquqiy tartibga 
solishning hamma sohalarini tobora ko'proq qamrab olgan. Imperatorlik davrida, 
ishlab chiqarilgan ko'pgina huquqiy hujjatlarning turlicha shakllari, oqibatda 
o'rta asrlar monarxiyasining qonunchilik rivojlanish texnikasiga katta ijobiy 
ta'sir ko'rsatdi.