So’z boshi

Bolalarga mo‘ljallangan dori turlarini ta’rifi, tasnifi, ularga qo‘yilgan talablar 
              
Bolalar organizmining  o‘ziga  xosligi  va uni dorilarning farmakokinetikasiga 
ta’siri. 
      Qator tadqiqotlar natijalari  shuni ko‘rsatadiki- bolalar organizmi anatomo-
fiziologik, psixosomatik tarafdanfarqlanadi. 
        Pediatriya amaliyotida bolalarning yoshi quyidagi davrlarga bo‘linadi: 
      1. YAngi tug‘ilgan davri                       3 oygacha 
      2. Emizikli davri                               3 oydan 1 yilgacha 
      3. Maktabdan oldingi davri              1 yoshdan 4 yoshgacha 
     4. Maktabgacha bo‘lgan davri                4 yoshdan 7 yoshgacha 
     5. Boshlang‘ich sinf yoshdagi davri       7 yoshdan 12 yoshgacha 
     6. YUqori sinf yoshdagi davri              12 yoshdan 16 yoshgacha 
      Modda  almashinuvi,  biokimyoviy  jarayonlarni  sodir  bo‘lishi,  asab  psixo-
somatik  holati  bolaning  hayotidagi  har  bir  bosqichida  boshqacha  bo‘lishi  kuza-
tiladi. Bu o‘zgarishlar dorilarni so‘rilish, tarqalish, metabolizm va tanadan chiqib 
ketish jarayonlariga o‘z ta’sirini ko‘rsatish mumkin. 
     Dorilarni  farmakokinetikasiga  bola  organizmining  qaysi  o‘ziga  xos  taraflari 
ko‘proq ta’sir kursatishini qo‘rib chiqamiz. 
1.     Dorilarni so‘rilish bosqichida: 
A) o‘zgarishlar oshqozonda xloridvodorod kislotaning konsentratsiyasi nisbatan 
past   bo‘lishi bilan bog‘lik. 
1 oygachabo‘lgan bolalarda oshqozon rN muhiti-
  5,8 teng, 
1 yoshdagi bolalarda –4,5 atrofida bo‘ladi. Katta odamlarda bu 
ko‘rsatkich 1,5-1,8 atrofida bo‘ladi; 

---

118 
 
B) oshqozon-ichak fermentlarini to‘la rivojlanmaganligi; 
V) tanada qon aylanishning  tezligi nisbatan 
yuqori (12 soniya  chaqaloqlarda, 
22 soniya katta odamlarda); 
G) o‘pkada havo aylanish tezligi nisbatan yuqori 
(chaqaloqlarda nafas hara-
kati  daqiqada 40-60 bo‘lsa, katta odamlardaesa bu 
ko‘rsatkich 15-18 
ni tashkil etadi); 
     YUqorida keltirilgan bola organizmining o‘ziga xos taraflari dorilarni umumiy 
ta’sirini  tez  namoyon  bo‘lishiga  olib  kelishi  mumkin,  ayniqsa  ular  peroral  va 
ingalyasion  yo‘li  bilan  yuborilsa.  Ayrim  xolatlarda  dorilarni  salbiy  ta’siri 
kuchayishi  kuzatilish  mumkin.  Masalan,  tetratsiklin  pre-paratlari,  oshqozonda 
uzoq  vaqt  davomida  so‘rilganligi  (xlorid  vodorod  kislotasining  miqdori  kam 
bo‘lganligi  oqibatida)  uchun,  skelet  suyaklarining  shikastlanishiga,  tishlarning 
zararlanishiga  sababchi  bo‘lishi  mumkin.  Bu  esa  preparatni  yosh  bolalarga 
ehtiyotlik 
bilan 
ishlatishni 
talab 
qiladi 
( 
8 
yoshgacha 
bo‘lgan 
bolalarga  tetratsiklinlarni  berish tavsiya qilinmaydi). 
     2.Bolalar  organizmida dorilarning  tarqalish  jarayonida farqi  kuyi-dagilarga 
bog‘liq: 
     a)  bolalarda  gemato-ensefalik  to‘siq  yaxshi  rivojlanmaganligi  sababli  qondan 
miyaning suyuqligiga moddalar tez so‘rilib o‘tishiga; 
     b)  qon  zardobidagi  oqsillar bilan  dori  moddaning  bog‘lanish  darajasi  pastligi 
sababli moddaning faol fraksiyalari uzoq vaqt davomida  qonda saqlanadi,  bu esa, 
albatta,  dori moddaning dozasini kamaytirilishini talab qiladi; 
     v) 
bola 
organizmida 
suv 
miqdori 
nisbatan 
yuqori 
bo‘lishi 
(chaqaloqlarda  o‘rtacha  tanadagi suv miqdori -74,7% bo‘lsa, katta odamlarda  esa 
bu ko‘rsatkich 61,5 % tashkil etadi). Bu holat suvda eruvchan preparatlarning bola 
tanasida tarqalishining o‘ziga xos bo‘lishiga sabab bo‘ladi) 
     3. Dorilarning  parchalanish,  biotransformatsiya  va  eliminatsiya  jarayonla-
rining farqi  quyidagilarga bog‘liq bo‘ladi: 
     a)  ferment,  gormonal  sistemalarning  to‘liq  rivojlanmaganligi,  ayniqsa  jigar 
hujayralarida  fermentlarning  faoliyati  etarli  darajada  bo‘la-maganligi  uchun 
metabolizm tezligi susaygan bo‘ladi. Bu esa preparatlarning nojuya reaksiyalarini 
oshishiga olib kelishi mumkin. 
    Masalan,  levomitsetinning  yarim  parchalanish  vaqti  5  yoshli  bolalarda  4  soat 
bo‘lsa, 
chaqaloqlarda 
bu 
vaqt 
26 
soatni 
tashkil 
etadi. Bu holat preparatning salbiy reaksiyalarini kuchayishiga olib keladi (ko‘z   n
evriti, yurak-tomirsistemasini kollapsi); 
   b) gidroksillash va demetillash jarayonlari to‘liq rivojlanmagan; 
    v)  buyrakda  qon  aylanishi  30-40%  kam  bo‘lganligi  uchun  dorilarning  buyrak 
orqali  chiqib  ketishi  ancha  farq  qiladi  (50%  gacha  bo‘lishi  mumkin).  Bu do-
rilarning tanada uzoq vaqt saqlanishiga olib keladi (kumulyasiya). SHuning uchun 
qatorpreparatlarning bola tanasiga salbiy reaksiyalari ko‘zatilish mumkin. 
     Masalan,  yosh  bolalarda  anestezin  metgemoglobinemiyaga,  butadion  gepatit-
ga, 
ampitsillin 
allergik 
reaksiyalarga, 
kortikosteroidlar 
( 
prednizolon, 
gidrokortizon) 
oshqozon 
yazvalariga, 
gipotiazid 
koma 
holatlariga 
sababchi  bo‘lishi mumkin. 

---

119 
 
      Ayrim holatlarda dorilar bola organizmiga paradoksal reaksiya ko‘rsatish mum
kin; 
  4. Bolalarning  asab  sistemasi ham mustaxkam emasligi, 
ularda og‘riqga, yoqimsmiz hidga, ta’mga, rangga sezgirligiancha yuqori bo‘lishi 
kuzatiladi.      
       Bolalar 
asab 
sistemasining 
o‘ziga 
xosligi  ham 
ularga 
dorilar 
yaratishda  hisobga olinish lozim; 
     5.CHaqaloqlik  davrida  bolalarni  immunitet  kuchlarini  to‘la  rivojlanmaganligi 
uchun  mikroorganizmlarga  sezgirliga  yuqori  bo‘lishi  kuzatiladi.  Bu  esa  yangi 
tug‘ilgan  chaqaloqlarga  mo‘ljallangan  dori  turlari    mikroblardan  tozalangan 
bo‘lishini talab etadi; 
   6.  YOsh  bolalarda  (7-8  yoshdagi)  yutish  refleksi  to‘liq  rivojlanmaganligi 
uchun,  qattiq dorilarni ist’emol qilinishi qiyinlashadi; 
  7. YOsh bolaning terisi nozikligi va shimib olish xususiyati yuqori bo‘lishi bilan 
farqlanadi.  Bu  esa  ayrim  moddalarni  teridan  tez  so‘rilib, ularni  rezorbtiv  ta’sirini 
kuchayishiga olib keladi. SHuning uchun  bolaning terisiga surtiladigan preparatlar 
ehtiyotlik  bilan  qo‘llanilish  lozim.  Masalan,  teriga  yodni  spirtli  eritmalarini  5 
yoshgacha,  mentol  saqlovchi  surtmalarni  burunga  1  yoshgacha,  borat  kislotasi 
preparatlarini esa umuman qo‘llash tavsiya etilmaydi. 
     YOsh  bolalar  tanasiga  dorilarni  salbiy  reaksiyalarini  darajasi  yuqori  bo‘lishini 
hisobga  olib,  ayrim  preparatlarni  bolalar  amaliyotida  qo‘l-lanilishi  cheklangan 
yoki  umuman  ishlatish  tavsiya  etilmasligi  to‘g‘risida,  adabiyotlarda  ma’lumotlar 
keltirilgan . 
      Demak,  yosh  bolalarning  farmakoterapiyasini  samaradorligini  ta’minlash 
uchun  dorilarni  yaratishda  bola  organizmining  xususiyati  va  dorini  ta’-sirini 
hisobga olish kerak. 
    Hozirda,  bolalar  organizmining  fiziologik,  psixologik,  anatomik  xususiyatlarini 
va  dorilarning  farmakokinetikasining  o‘zgarishini  hisobga  olgan  holda  maxsus 
pediatrik dori turlarini yaratish dolzarb masala hisoblanadi. 
      Bolalarga  dorilarni  yaratishda  texnologik,  biofarmatsevtik  masalalar  bilan 
bir  qatorda ularning mo‘‘tadil dozasini tanlash masalasi ham echilishi  lozim.