Sotsiologiyasi

I.  4.  M adaniyat va  sivilizatsiya
Madaniyat va sivilizatsiya bir-biri  bilan chambarchas  bog‘liq 
tushunchalardir.  XVIII  asr  oxiri  va  XIX  asr  boshlarida  sivili­
zatsiya  atamasi  mustahkam  ravishda  oyoqqa  turib  oldi  va  shu 
asrlarning  o ‘zidayoq  ilk  bor  ko'plik  m a’nosida  ishlatila  bosh- 
landi (sivilizatsiyalar, aw aliga Fransiyada,  so‘ngra esa Angliya- 
da  amalda  qo‘llanila  boshlandi).  Sivilizatsiya  atamasi  lotin  tili- 
dagi civis -  fuqaro va civilis -  tegishli so‘zlaridan olingan bo‘lib, 
“fuqarolik”,  “fuqarolikka  oid”,  “fuqarolikka  doir”,  “fuqaroga 
tegishli”  degan  m a’nolami  bildiradi.  Uzoq  tarixiy  rivojlanish 
bosqichini boshidan o‘tkazgan sivilizatsiya tushunchasi bugungi 
kunga  kelib  biron-bir  kishilik jamiyati  rivojini  yoki  qachonlar- 
dir  o ‘z  rivojida  m a’lum  bosqichga  erishgan jamiyatni  nazarda 
tutadi.  Shuningdek,  bu atama madaniyat atamasi bilan bog‘lanib 
kelganda  qarashlar  sofligini,  huquqiy  va  ijtimoiy  tartibning 
o ‘matilganligini, jamiyat  osoyishtaligini  bildiradi.  Taxminan  5 
ming  yil  burun Yer  sharining  ayrim  hududlaridagina sivilizatsi­
ya,  ya’ni  kishilarning  ilk  birlashuvi  va  ularning  qonun-qoidasi 
asosidagi muloqot yuzaga kela boshlagan.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Sivilizatsiya 
sharoitida 
madaniyat 
rivojlanishi 
yuqori 
pog‘onaga  ko‘tariladi,  natijada  yangidan-yangi  moddiy  va 
m a’naviy madaniy qadriyatlar yaratiladi.
Hozirda bu tushuncha:
1)  ijtimoiy  rivojlanishning  yow oyilik  va  varvarlikdan keyin 
keladigan bosqichini;
2)  umuman,  kishilik  jamiyati  rivojlanishining  m a’lum  bir 
bosqichini (masalan, neolit davri, kapitalistik yoki hozirgi zamon 
sivilizatsiyasini);
3)  m a’lum  bir  ijtimoiy-iqtisodiy  formatsiyani  (masalan,  qul- 
dorlik yoki kapitalistik sivilizatsiyalar);
4)  geografik jihatdan farqlanuvchi hududlarni  (masalan, Yev- 
ropa,  Osiyo yoki Yaqin Sharq  sivilizatsiyasi);
5)  diniy  mansubligi  bilan  farqlanuvchi  madaniy  birliklarni 
(xristian yoki islom  sivilizatsiyasi);
6)  kelib  chiqishi  va  planetar  mansubligiga  ko‘ra  ajraluvchi 
birliklarni  (Yer  sivilizatsiyasini  va  yerdan  tashqari  sivilizatsi- 
yalami);
7)  etnik  mansubligiga  ko‘ra  farqlanuvchi  ijtimoiy-madaniy 
birliklarni  (arab yoki hind  sivilizatsiyasi);
8)  makon  va  zamondan  cheklangan  jamiyatlam i  (qadimgi 
M isr yoki Vavilon  sivilizatsiyasi) va  shu  kabi  m a’nolarni  ifoda- 
lash uchun qo‘llaniladi.
Sivilizatsiya tushunchasini  ijtimoiy rivojlanishning  yow oyi- 
lik va varvarlikdan  keyin  keladigan  bosqichini  ifodalash  uchun 
ishlatish  m a’lum  m a’noda  o ‘rinli.  Chunki  bunday  m a’noda 
ishlatilganda,  sivilizatsiya  tushunchasi  kishilik  jamiyati  rivojla­
nishining  ibtidoiy  holatidan  keyingi  davrdagi  butun  holatini 
to ‘laligicha qamrab oladi” 1.  “Bunday yondashuvda sivilizatsiya 
tunshunchasi  ijtimoiy-iqtisodiy  formatsiya  tushunchasiga  nis- 
batan keng mazmun kasb etadi. M a’lum bir xalqqa yoki millatga
1  F alsafa:  ( 0 ‘quv  q o 'lla n m a ) /  E.  Y usupovning  urn.  tahr.  ost. -  Т.:  Sharq,  1999. 
309-bet.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

tegishli  b o ‘lgan  va  aynan  ushbu  xalq  yoki  millat  madaniyatini, 
rivojini bildirayotgan sivilizatsiya tushunchasini geografik jihat­
dan  o‘zga  hududda  yashovchi  xalq  yoki  millatga  nisbatan  ish- 
latish  o ‘rinli  emas  (bu masalaga biz yuqorida,  madaniyat shakl­
lari  va  elementlarini  bayon  etganimizda  to‘xtalib  o‘tganmiz). 
Masalan,  Osiyoda  rivojlanishning  turli  bosqichlarida  turgan 
xalqlar  mavjud.  Albatta,  bir-biriga yaqin bo‘lgan  geografik  ma- 
konda  yashash  ijtimoiy-madaniy  hayotda  qandaydir  o‘xshash, 
umumiy tomonlarni keltirib chiqarishi mumkin. Ammo bu vazi- 
yat har bir xalqni yoki millatni o‘z dini, tili, madaniyati, turmush 
tarziga ko‘ra bir-biridan farqlanuvchi mustahkam birlik, yaxlitlik 
deb  baholash uchun  asos  bo‘la  olmaydi.  Sivilizatsiya  tarixning, 
jamiyatning  sifat jihatidan  o ‘sishining  o‘ziga  xosligini,  u  yoki 
bu mamlakat doirasida amal qiladigan, ishlab chiqarish kuchlari, 
inson  faoliyati,  madaniyati  tomonidan  belgilanadigan  umumiy 
ijtimoiy  qonuniyatlaming  spetsifikasiga  xos  xarakterli  xususi- 
yatini  ifodalaydi.  Bunday sifat jihatidan o ‘sish xususiyatlarining 
yo‘qolishi sivilizatsiyaning halokatini anglatadi.  Sivilizatsiyaning 
mohiyatini  tiishunishda  unga  mansub  bo‘lgan  madaniyatning 
rolini  anglash muhim. Agar ishlab  chiqarish kuchlari  sivilizatsi­
yaning  moddiy  asosini  tashkil  etsa,  madaniyat  ijtiomiy  hayot­
ning barcha sohalarini qamrab oladi, uning qiyofasini, o ‘zigaxos 
rangini  belgilab  beradi.  Hatto  ishlab  chiqarish  kuchlariga  ham 
o‘ziga  xos  bo4gan  xususiyatni,  ahamiyatlilik  darajasini  in’om 
etadi.  Bu bilan madaniyat  ijtimoiy hayotning tashkiliy vazifasini, 
y a’ni  sivilizatsiyaning  shakllanishini,  mavjud  bo‘lishi  va  rivoj- 
lanishini belgilab beruvchi o‘ziga xos negiz, “matritsa” (“matritsa” 
tushunchasi  m ualliflardari)  v azifasin i  bajaradi.  D em ak, 
sivilizatsiya  madaniyatning  konkret  namoyon  bo‘lishini,  uning 
real  mavjud  hayotini  aks  ettiradi.  Sivilizatsiya  falsafiy qarashla- 
rida asosiy urg‘u axloq-odob va siyosiy nazariya muammolariga
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

berilgan  bo Tib,  insonning  axloqiy  va  fuqarolik  burch-vazifalari 
mutanosibligi ta’limotiga asos soldi”1.