Sotsiologiya

Avtoritet muayyan shaxs, guruh, institutlarning ustunligini ko’pchilik tomonidan tan olinishi tufayli vujudga keladigan ijtimoiy ta’sirdir. Bunday ustunlikni tan olish o’z-o’zini belgilash huquqidan voz kechishni ham bildiradi. Bunda individning mustaqil qarorlar qabul qila olishdagi saviyasi yoki muayyan masalalar yuzasidan o’z fikriga ega bo’lish, yoki muayyan xatti-harakatni amalga oshira olish xususiyati gumon ostiga olinadi. Avtoritet egasining ustunligini tan olish atrofdagilarning faoliyatini belgilash imkonini beradi. Bunday ta’sir avtoritet egasining qat’iy harakatisiz amalga oshadi.

Avtoritetni shu avtoritet egasi bo’lgan shaxsning xususiyati deb bilish to’g’ri emas, balki uning boshqa shaxslarga bo’lgan munosabatini anglatadi. Shaxs avtoritetni shakllantiruvchi ko’plab xususiyatlarga ega bo’lishi mumkin (aql, jismoniy kuch, notiqlik va h.k). bunday xususiyatlar avtoritetning namoyon bo’lishiga birgalikda yoki ayrim-ayrimlikda sabab bo’ladi. Boshqa shaxslar xuzurida ustunlik tan olinganda muayyan xulq-atvorning o’rnatilishi avtoritetning namoyon bo’lishiga sabab bo’ladi.

Ongli xatti-harakat yordamida avtoritetga erishish qiyin. Avtoritetni “avtoritar xatti-harakat” bilan adashtirmaslik kerak. Avtoritet etishmagan joyda avtoritar xattiharakat o’rin oladi. Avtoritet egasining irodasi, xohish-istagidan qa’tiy nazar avtoritet yuzaga keladi.

“Avtoritet” tushunchasi “hokimiyat” tushunchasidan farq qiladi, ijtimoiy voqelikda ular uzviy bog’liq. Agar hokimiyat uchun kishilar qarshiligini engish xos bo’lsa, avtoritetga hurmat bilan qarashni kutish shart emas. Agar avtoritet yana qarshilikni engishni talab qilsa, bunda avtoritet bilan hokimiyat bir qatorda turganini ko’ramiz.

Zamonaviy buyruqbozlik (byurokratiya) asosida tashkil etilgan davlat qisqa muddat ichida hukmronlikni amalga oshirishga imkon beradi. Barcha jarayonlarning hujjatlashtirilganligi hukmron doiralarga ularning irodasi quyida qanday bajarilayotganligini nazorat qilish imkonini beradi. Agar zamonaviy davlat mavjud hukmronlik mexanizmi samarasiz ekanligini ko’rsa, bu hokimiyat vositalari etarli emasligida emas, balki ular kengayib, foydalanish uchun noqulay holga kelganidan dalolat beradi.