Soтsiologiya fanidan ma‘ruza matnlari

Shaxs faolligi deb
, uning hayotini boshqarish bilan, bog‗liq bo‗lgan va 
qadriyatlarining nomoyon bo‗lish xususiyatlariga aytiladi. Ijtimoiy faollik inson 
shaxsi sifati darajasining asosiy ifodasi bo‗lib, uning yuksak qadriyadagi ehtiyojlarini 
qondirish usuli va sifat ko‗rsatkichidir. Shu jihatdan shaxs faoliyati sotsiologiyada 
keng va kichik (tor) ijtimoiy darajalarda o‗rganiladi. Shaxsning bunday darajalarda 
o‗rganilishi metodologik ahamiyat kasb etadi.
Shu boisdan ham shaxs sotsiologiyasini o‗rganish Vatan, xalq farzandi, haqiqiy 
chin insonga xos bo‗lgan shaxs darajasiga yetishini anglab olishimizga yordam 
beradi. Vatanni sevish, Vatan farzandi bo‗lish g‗ururini o‗stiradi. Vatan uchun, xalqi 
uchun kerak bo‗lsa jonini fido qilishga shay turish – buyuk insoniy (fazilatdir. Shaxs 
sotsiologiyasi ana shunday yetuk shaxslarni yetishtirib berishga xizmat qiladi. 
«Shaxs» - odamning ijtymoiy xususiyatlarining yaxlit majmui bo‗lib,
ijtimoiy taraqqiyot va individning faol xatti-harakati hamda muomalasi 
vositasida ijtimoiy munosabatlar tizimiga qo‗shilishining
mahsuli hisoblanadi
. 
Shaxs tushunchasi ijtimoiy munosabatlar va ongli faoliyat sub‘ekti sifatidagi 
individni ham ifodalaydi.
«Shaxs» tushunchasida uning atrof-muhitga munosabatni bildiradigan 
ijtimoiy-ruhiy sifatlarining ichki muayyan yaxlitligi ifodalanadi. Shaxs bo‗lish 
degani, 
birinchi 
navbatda, 
o‗zining ichki qadriyatlar dunyosini 
shakllantirishni, tevarak-atrofga, eng avvalo, ijtimoiy hodisalarni anglash, uning 
mohiyatini tushunish orqali qadriyatiy-tanqidiy munosabatga ega bo‗lishni 
bildiradi. 
Insonning shaxs sifatidagi qadriyati uning o‗zligidan,fiziologik mavjudligidan 
ajratib olingan tarzda mavjugd emas. Shu bilan birga, aytish mumkinki, istagan inson 
shaxs bo‗lolmaydi, lekin har qanday shaxls- insondir. U tashqi muhitga faqat biologik 
moslashuv natijasi sifatida shakllana olmaydi. Balki sotsiumda, aniqrog‗i, uning turli 
darajalarida qaror topadi va unga ma‘lum darajada bog‗liq bo‗ladi.Ya‘ni shaxsning 
kelib chiqishi va uning imkoniyatlarini ro‗yobga chiqishi kishilik jamiyati tomonidan 
ta‘minlanadi. Demak, shaxsda insonning jamiyatda tutgan o‗rni va bajaradigan 
vazifalari ifodalanadi. Shunga ko‗ra, sotsiumning turli darajalarini o‗rganadigan 
barcha fanlar doirasiga shaxs masalasi ham kiradi.Xususan,inson tanasi tuzilishi va 
faoliyatini 
o‗rganadigan 
biologiya 
va 
boshqa 
fanlardan 
farqli 
o‗laroq,jamiyatshunoslik, ruhshunoslik, ta‘limshunoslik kabi qator fanlar shaxs 
masalasini o‗rganishga ehtiyoj sezadi.
Muayyan ma‘noda shaxs yaxlit sotsiumning ajralmas bo‗lagidir.Unda dastavval 
kishilar o‗rtasidagi mavjud munosabatlar jamuljam bo‗ladi.
Lekin bu o‗inda shaxs bilan sotsium aynanligi to‗g‗risida gapirishga asos yo‗q. 
Ibtidoiy tuzumning sodda jamoachiligi inqirozga yuz tutishi tufayli kishilar bir-

---

92 
biridan «ichki» dunyosi va manfaatlari bilan o‗zaro farqlanib, shaxs bosqichiga 
ko‗tarilib boradilar.Buning natijasida esa shaxs bilan sotsium manfaatlari nisbati 
masalasi kun tartibiga qo‗yiladi. 
Shaxsning sotsium bilan munosabatlari o‗ziga xos jihatlarga ega.Shaxsning 
o‗zligi, dastavval, uning muayyan darajadagi mustaqilligidir. U shu holati bilan 
sotsium hayotining barcha sohalarida ishtirok etadi. Albatta, gap bu borada 
ko‗proqetuk shaxs to‗g‗risida boradi. Lekin Yangi tug‗ilgan insonning shaxs bo‗lish 
imkoniyati faqat sotsiumda vujudga keladi. Demak, shaxsni sotsiumning turli 
darajalaridagi tashkiliy sifatlari voyaga yetkazadi.
46
Inson bilan sotsium aloqadorligi jihatidan uning shaxs sifatlari shakllanishini 
aniqlab olish muhim.Shaxs shakllanishiga qaysi omillar ta‘sir ko‗rsatadi va konkret 
shaxs boshqa oddiy insondan nimasi bilan farqlandi,- degan savol qo‗yilsa, unga 
javob berish xiyla qiyin. Negaki,shaxs shakllanishida juda ko‗p omillar ishtirok 
etadi.Ularning ichida ijtimoiy muhit katta mavqega ega. 
Individ sifatida namoyon bo‗lgan mavjudot ijtimoiy muhit ta‘sirida shaxs sifatida 
shakllanadi. Individning jamiyat bilan o‗zaro munosabati uni ma‘lum bir sotsial 
jamoa vakiliga aylantiruvchi turli guruhlardir. Bu munosabatni amalga oshirishda 
muloqat asosiy rol o‗ynaydi, sotsial guruhlar orqali amalga oshadi. Chunki muloqat 
shaxsning asosiy ijitmoiy munosabatlar sistemasida nazariy va Amaliy bilimlarni 
egallashida uning shu sistemadagi o‗zining maqomiga ega bo‗lishida, faoliyat 
jarayonida va kundalik turmush tarzida asos sifatida xizmat qiladi,
47
Shu bilan birga 
shaxs muloqot orqali o‗zining shaxs sifatida shakllanganligini va boshqa shaxslarning 
ijtimoiy muhitining haqiqiy sub‘ekti yoki uning ijrochisi sifatida shakllangani 
to‗g‗risida tushunchaga ega bulishda muhim ahamiyat kasb etadi. Shu sababli shaxs 
jamiyatdagi barcha munosabatlarning shakllanishi va sotsial dinamik harakterini 
belgilashda asos bo‗lib xizmat qiladi. 
Demak, shaxs kishining hayot kechirish sharoitlarida sotsial guruhlar, sotsial 
institutlar, sotsial tashkilotlar ta‘sirida faoliyat jarayonida shakllanadi. Shaxsning 
shakllanishida guruhlar va jamoalar yetakchi rol o‗ynaydi. 
Demak, shaxs