Soтsiologiya fanidan ma‘ruza matnlari

erishilgan ijtimoiy 
mavqelari
o‗zaro farqlanadi. Belgilangan mavqe - bu shaxs xizmati va xatti-
harakatidan qat‘iy nazar, jamiyat tomonidan belgilab qo‗yiladi. Shaxsning etnik kelib 
chiqishi, tug‗ilgan joyi, oilasi, jinsi va boshqalar shular jumlasidandir. 
Erishilgan 
mavqe deganda,
shaxsning o‗z xatti-harakati, qabiliyati bilan erishgan mavqei 
tushuniladi. Masalan, yozuvchi, firma boshlig‗i, direktor, professor va shu kabilar. 
Bulardan tashqari, yana shaxsning tabiiy va kasbiy lavozim mavqei ham o‗rganiladi. 
Shaxsning erkak va ayol, bolalik, o‗smirlik, yoshlik, o‗rta yosh, keksalik davrlarini 
bildirsa, kasbiy lavozim mavqei shaxsning ijtimoiy - iqtisodiy va ishlab chiqarish - 
texnik holati (muhandis, temirchi, haydovchi va boshqalar)ni bildiradi. 
Ijtimoiy mavqe shaxsning muayyan ijtimoiy tizimida egallagan konkret o‗rnini 
ifodalaydi. Ijtimoiy rol esa shaxsning ijtimoiy tizimida egallagan mavqe bilan 
bajaradigan faoliyati majmuini ifodalaydi. Masalan, ma‘muriy - buyruqbozlikka 
asoslangan Sobiq sovet tizimi buyruqboz shaxslar tipini shakllantirib qo‗ydi. Bunday 
shaxs tipiga «yuqori»ga ko‗r-ko‗rona, so‗zsiz bo‗ysunish, dunyoqarashi tor, bir 
tomonlama, o‗z mansabini saqlab qolish va yuqori mansablarga erishish yo‗lida har 
qanday qabihlikdan qaytmaydigan, munofiqlik kabi xususiyatlarga ega bo‗lganlar 
kiritildi. Bunday kishilarning shaxs xususiyatlari ular bajaradigan vazifasiga o‗z 

---

91 
o‗rnini bo‗shatib beradi. Shaxs tipining bunday ko‗rinishi hozirda ham ba‘zan jamiyat 
hayotini yangi sharoitda erkin rivojlanishiga to‗sqinlik qilmoqda. 
Shaxs faoliyati deganda
, uning ichki va tashqi tendensiyalarining ijtimoiy 
hayotda namoyon bo‗lishi xususiyatlariga aytiladi. Ijtimoiy faollik inson shaxs 
sifatidagi darajasining asosiy ifodasi bo‗lib uning yuksak qadriyatli ehtiyojlarini 
qondirishlari va sifat ko‗rsatkichdir. Demak, ijtimoiy faollik shaxsning muhim 
sifatidir.