Soтsiologiya fanidan ma‘ruza matnlari

 
9.3. Jamiyat va davlatning sotsial mohiyati 
Jamiyat 
- kishilar hayotiy faoliyatining tarixiy rivojlanish shakli bo‗lib, o‗z 
tuzilishi jihatidan murakkab tizimni tashkil qiladi. Bizning hozirda yashab turgan 
jamiyatimiz sotsial tizimining muayyan konkret shakli sifatida, uning funksional va 
rivojlanish qonuniyatini, har bir bo‗lakchalarning o‗ziga xos tomonlarini, o‗zaro 
munosabatlarini ilmiy jihatdan o‗rganib, to‗g‗ri boshqarish muhim ahamiyatga 
egadir. 

---

101 
Chunki, o‗z vaqtida keyingi oqibati o‗ylanmagan, oldindan sotsiologik asosda 
tahlil qilinmagan va oldi olinmagan nuqsonlar jamiyat taraqqiyotida salbiy asoratlar 
qoldiradi. 
Sotsiologiya tarixda jamiyat – o‗z ijtimoiy ehtiyojlarini qondiruvchi kishilar 
birligi sifatida tushunilgan. Shu bilan birga, jamiyat ayrim ijtimoiy birligina emas, 
balki ijtimoiy munosabatlar majmuasi hamdir. 
Sotsiologiya jamiyat to‗g‗risidagi ta‘limot bo‗lib, ijtimoiy tizimlar rivojlanishi 
va funksional qonunyatlar, harakatlantiruvchi kuchlarni o‗rganuvchi fan hamdir. U 
turli ijtimoiy hodisalar, jamiyat va tabiat o‗rtasidagi aloqadorlikni, shuningdek, shaxs 
kishilarning ijtimoiy xulqi, uning elementlari va rivojlanish qonuniyatlarini 
o‗rganadi. 
Jamiyat- bu kishilar birgalikdagi faoliyatining tashkiliy shakllari turli 
darajalaridan iboratdir. 
Bu faoliyat doirasida turli-tuman jamiyat va uning a‘zolari, 
ularga mansub bo‗lgan birliklarning har biri uchun umumiy bo‗lgan ehtiyojlari 
qondirildi. Aniqroq qilib aytganda, 
jamiyat – bu o‗z-o‗zicha yetarlilik bo‗lib. O‗z 
a‘zolari turmush sharoiti uchun barcha zarur jarayonlarni yo‗lga qo‗yadi, 
amalga oshiradi.
Bu «o‗z-o‗zicha yetarlilik»ni jamiyat bilan uning bir qismi bo‗lgan 
siyosiy paritya nisbatini aniqlash misolida yaqqol ko‗rish mumkin. Masalan. Xitoy 
Xalq Respublikasidagi hukumron partiyaning a‘zolari soni allaqchon 100 million 
kishidan oshib ketgan. Lekin bu partiya jamiyat ichida mavjud. Umumiy soni 
mingdan ham ko‗p bo‗qlmagan yovvoyilar qabilasi haqiqiy, to‗laqonli jamiyat bo‗la 
oladi. Gap shundaki, etnos tarixan birinchi o‗z-o‗zicha yetarli ishtimoiy guruh 
bo‗lgan. Etnos a‘zolari birgalikdagi hatti harakatlaribilan zarur hayot sharoitlarini 
yaratidilar. 
So‗z turkumlaridan ot bo‗lgan «sotsium» va «jamiyat» so‗zdaridan «sotsial» va 
«ijtimoiy» sifatlar yasaladi. Binobarin ularni sinonim sifatida ishlatish to‗g‗ri 
bo‗lmaydi. Chunki bu tushunchalar anglatadigan ma‘nolar, garchan yaqin bo‗lsa-da, 
lekin aynan emas. «Sotsium» tushunchasi «jamiyat» tushunchasidan keng. «Jamiyat» 
tushunchasi «sotsium» ifodalaydigan voqelikni konkretlashtirib aks ettiradi, uning 
mavjudlik usulini ko‗rsatadi. Yuqorida aytilganidek, «jamiyat» tushunchasida 
sotsiumni tashkil etgan birliklarning turli darajalardagi ifodasi aks etadi. Ushbu hol ot 
va sifat ko‗rinishidagi «jamiyat», «ijtimoiy» so‗zlarni aniq ishlatish, o‗rnida qo‗llash 
zarurligini ko‗rsatadi. 
«Jamoa» va «jamiyat» atamalari anglatgan ma‘nolariga ko‗ra yaqindir. Har ikki 
so‗z arabcha «jam‘a»- dan yasalgan bo‗lib, kishilarning turli darajada va maqomda 
olingan umumiyligini anglatadi. Agar «jamiyat» deyilganda keng ma‘noda oldingi 
paraglarda ko‗rsatib o‗tilganidek, kishilarning birgalikdagi manfaatlari va kelishuvi 
asosida maqsadga muvofiq oqilona tashkil etilgan birgalikdagi faoliyati ifodasi 
tushunilsa,