Sotsial psixologiya (MA’ruzalar to’plami) mavzu-1: ijtimoiy psixologiyaning shakllanishi

11-Mavzu: Katta guruhlar va ommaviy ijtimoiy jarayonlar psixologiyasi..
Mavzu rejasi:

1. 
   Katta guruhlar va ommaviy ijtimoiy jarayonlar psixologiyasi.
   
2. 
   Katta sotsial guruhlar psixologiyasini tadqiq etishning o`ziga xosligi.
   
3. 
   Sotsial psixologiya va ideologiyaning o`zaro munosabati, ideologiya.
   

Tayanch so`zlar: Katta guruhlar, ommaviy ijtimoiy jarayonlar,
Ijtimoiy guruhlarni tasniflash muammosi ijtimoiy psixologiyaning rivojlanish tarixi davomida noaniq tarzda hal qilindi. Masalan, amerikalik tadqiqotchi Eubank tasniflarni qurish uchun etti xil printsipni aniqladi: madaniy rivojlanish darajasi, tuzilish turi, vazifalari va funktsiyalari, guruhdagi aloqalar turi va guruh mavjud bo'lgan vaqt, uning shakllanishi tamoyillari va unga a'zo bo'lishning tamoyillari qo'shildi. Tasniflashning umumiy xususiyati bu edi shakl guruh hayoti.
Ijtimoiy psixologiyaning rus an'analarida asos ijtimoiy guruhlar tizimidagi o'z o'rinlariga ko'ra sotsiologik tasnif bo'lishi kerak.
G. M. Andreevaning fikriga ko'ra, ijtimoiy psixologiyada guruhlar asosan shartli va haqiqiyga bo'linadi (12.1-rasm).
Bu erda asosiy bo'lganlar haqiqiy guruhlardir. Haqiqiy bo'lganlar orasida umumiy psixologik tadqiqotlar uchun shakllantirilganlar ham bor - haqiqiy laboratoriya guruhlari. Bunga javoban haqiqiy tabiiy guruhlar mavjud. Ijtimoiy-psixologik tahlil haqiqiy guruhlarning ikkala turiga nisbatan mumkin, ammo eng muhimi haqiqiy tabiiy guruhlar, sotsiologik tahlilda ta'kidlangan.
O'z navbatida tabiiy guruhlarga bo'linadi katta va kichik guruhlari. Ijtimoiy psixologiyada asosan katta uyushmagan, o'z-o'zidan paydo bo'lgan guruhlar, boshqalar - uyushgan, uzoq muddatli, barqaror guruhlar (sinflar, millatlar) o'rganish ob'ekti sifatida ijtimoiy psixologiyada sezilarli darajada kamroq. O'z navbatida kichik guruhlar ikki turga bo'lingan: bo'lish allaqachon tashqi ijtimoiy talablar bilan belgilangan, lekin hali birgalikdagi faoliyat bilan birlashtirilmagan va rivojlanishning yuqori darajadagi guruhlar tashkil etilgan (jamoalar) rivojlangan.
G'arbiy an'anada, ichida o'zaro ta'sirlanish ijtimoiy-psixologik yondashuvni sotsiologik yondoshuv bilan birlashtirishga harakat qiladigan yondashuv mavjud. Shunday qilib, T. Shibutani guruhlar farq qilishi mumkinligini ta'kidladi hajmi, "... bir-birini ishtiyoq bilan quchoqlagan ikki oshiqdan tortib, urushga safarbar etilgan millionlab erkak va ayollargacha." Biroq, ushbu yondashuvda, deb yozadi G. M. Andreeva, guruhning xususiyatlarini yoki belgilarini (parametrlarini) yagona ro'yxatini berish qiyin. Buni muayyan guruh turlariga, har xil turdagi guruhlarni tahlil qilishga nisbatan bajarish samaraliroq.
Diligenskiy katta ijtimoiy guruhlarning turlarini ajratib ko'rsatib, asosan ikki turni ko'rsatdi. Ushbu bo'linishning asosi tabiatdir guruhlararo va ichki guruh ijtimoiy aloqalar. Birinchi holda, odamlar odamlar ongi va irodasidan mustaqil ravishda mavjud bo'lgan ob'ektiv aloqalarning umumiyligi bilan guruhlarga birlashadi ( ob'ektiv makro-guruhlar). Ikkinchi holda, bu odamlar ongli ravishda birlashishi natijasida paydo bo'lgan guruhlardir ( subyektiv psixologik) Ushbu turlarning o'zaro bog'liqligini aniqlashtirish uchun u psixologik jamiyat tushunchasini kiritadi. Psixologik hamjamiyat mohiyatini tushunish uchun B.F.Porshnevning insoniyatning tarixiy rivojlanishi jarayonida "biz" va "ular" ga bo'linishi haqidagi tushunchasi katta ahamiyatga ega.
Birinchi holda, jamiyatda yuzaga keladigan jarayonlar, hodisalar, holatlar (sinf psixologiyasi) ob'ektiv bog'liqliklar va munosabatlarni aks ettiradi, bu ob'ektiv jarayonlarga ikkinchi darajali. Ikkinchi holda, guruhdagi psixologik hodisalar uning asosini, asosiy hodisani tashkil qiladi. Bunday holda, psixologik hamjamiyat asosiy asosdir.
Katta ijtimoiy guruhlarni batafsil tasniflash uchun asos bo'lib quyidagilar farqlanadi:

• 
  umr bo'yi uzoq vaqtdan beri katta guruhlar (sinflar, millatlar) va qisqa muddatli (yig'ilishlar, tomoshabinlar, olomon) ajralib turadi;
  
• 
  g) tashkilotning tashkiliy-noorganik xususiyatiga ko'ra sodir etilgan bo'lsa, - uyushgan guruhlar (partiyalar, uyushmalar, olomon). Bir qator katta guruhlar o'z-o'zidan paydo bo'ladi (olomon), boshqalari ongli ravishda tashkil etiladi (partiyalar, uyushmalar);
  
• 
  kontaktlarning o'zaro ta'siri asosida shartli va haqiqiy guruhlar haqida gapirishimiz mumkin. Shunday qilib, jinsi va yoshi va kasbiy guruhlari shartli. Qisqa, ammo yaqin aloqada bo'lgan haqiqiy katta guruhlarga mitinglar, yig'ilishlar kiradi;
  
• 
  katta guruhlarning ochiqligi va yaqinligi bilan. Ikkinchisiga a'zolik guruhlarning ichki qoidalari bilan belgilanadi;
  

ma'lum miqdordagi umumiy xususiyatlar va katta ijtimoiy guruhlar jamoasi bilan aloqalar mexanizmi mavjudligi bilan. Shunday qilib, G. G. Diligenskiy ijtimoiy guruhlarning ikki turini ajratib turadi. Birinchi tur - bu umumiy ob'ektiv ravishda mavjud bo'lgan va ijtimoiy ahamiyatga ega belgiga ega bo'lgan odamlar birlashmasi, masalan, demografik, keyin bu tur erkaklar, ayollar, avlodlar, yoshlar, o'rta yoshlar, keksalar va boshqalardan iborat bo'ladi. Ushbu guruhlarning ijtimoiy sifatida tavsiflanishi ularning jamiyat hayotidagi ahamiyati, ijtimoiy munosabatlar tizimidagi (ishlab chiqarish tizimidagi, oiladagi) roli bilan belgilanadi. Tarkibidagi bu guruhlar bir hil, bir hil, ammo aniq tanlash asosida. Guruhlarning ikkinchi turi, ularni tashkil etgan odamlar ataylab birlashishga intilishlari bilan tavsiflanadi. Ushbu guruhlarga misol sifatida diniy guruhlar, partiyalar, birlashmalar, ijtimoiy harakatlar kiradi. Ijtimoiy tarkibi jihatidan ushbu guruhlar turlicha va heterojen. Ijtimoiy-psixologik xususiyatlar jihatidan ular birinchi turdagi guruhlarga qaraganda bir hil. Agar birinchi holatda hamjamiyatning ob'ektiv tomoni ustuvor bo'lsa, ikkinchisida bu subyektivdir.
Ommaviy tusdagi psixologik hodisalar
1. Vahima. Inson psixikasiga xos ommaviy tusdagi hodisaga vahima kiradi. Vahima - qo`rqishning namoyon bo`lishidan iborat bo`lib, uyushmagan guruhni qamrab olsa, o`zaro taqlid qilish natijasida kuchayib ketadi. Guruhlar ichki jihatdan uyushgan bo`lsa vahima sekin tarqaladi. Masalan: 1966 yilgi Toshkent zilzilasi davrida vahima gaplar juda ko`p tarqalishi oqibatida ko`pchilik kishilar o`ylariga kira olmay ko`chalarda yashaganlar. YAdro vahimasi, uchar tarelka, ko`rinmas odam, boshqa planetaliklarning kelish vahimasi ommaviy tus olib ketadigan hodisalardir. Hozirgi bozor iqtisodiyoti davrida ocharchilik, qimmatchilik, iqtisodiy tanqislik vahimasi kishilarni qo`rqitadi.
2. Musobaqa hodisasi. Tadbirkorlik, oilaviy pudrat, fermerlik, xo`jalik hisobiga o`tib ishlash kabi kishilar g`ayratini qo`zg`aydigan hodisalar - bu ijobiy hodisa. Musobaqa kishilarni ilxomlantiradi, g`ayratini kuchaytiradi.
3. Ijtimoiy kayfiyat. Ommaviy tus oladigan bir guruh doirasidagi hodisa. Bu psixologik iqlimni yuzaga keltiradi. Ijtimoiy kayfiyatni yuzaga keltiruvchi asosiy omil - bu guruhdagi shaxslararo munosabatlardir. Masalan: Jamoada kelib chiqadigan muammolarni yaxshi psixologik iqlimga ega bo`lgan jamoa a`zolari ancha engillik bilan hal qiladilar. Agar guruhda va jamoada bitta ig`vogar bo`lsa shu jamoaning mehnat samarasi pasayib ketadi.
4. Jamoa tafakkuri. Bu quyidagi xususiyatlar bilan ajralib turadi: jamoa tafakkuri jarayonida har bir jamoa a`zosining yuzaga kelgan vazifalarni hal qilishda bir maqsadga intilib harakat qilishi kuchayadi, jamoa tafakkuri hal qilinishi lozim bo`lgan vazifani o`ylab, har tomonlama yoritib olish imkonini beradi, dadillik bilan tashabbus ko`rsatish qobiliyatiga ega bo`ladi, tanqidiy qarash ortadi, bu esa o`z - o`zini tanqid qilishning ortishiga olib keladi. Jamoadagi har bir shaxsning o`z individual ongi va shu bilan birga ma`lum bir yagona maqsadga qaratilgan jamoa ongi bo`ladi. YAkka tartibda harakat qilgandan ko`ra jamoa bo`lib harakat qilinsa yaxshi natijalar olish mumkin. YUqoridagi barcha masalalarni ijtimoiy psixologiya o`rganadi. Shaxs psixologiyasi bilan bog`liq bo`lgan ijtimoiy psixologiyaning vazifasi mehnat va ta`lim hamda guruh faoliyatini boshqa hamma turlari mehnat unumdorligini oshirishdan iborat.
Katta guruhlar psixologiyasiga xos xususiyatlar va ularni ilmiy tadqiq etish shartlari
Katta guruhlar kishilarning shunday birlashmalariki, undagi odamlar soni ko’pchilikni tashkil etib, ma’lum sinfiy, ilmiy, irqiy, professional belgilar ularning shu guruhga mansubligini ta’minlaydi. Katta guruhlarni tashkil etuvchilar ko’p sonli bo’lganligi va ular xulq-atvorini belgilovchi mexanizmlarning o’ziga xosligi tufayli bo’lsa kerak, ijtimoiy psixologiyada olimlar ko’pincha kichik guruhlarda ish olib borishni afzal ko’radilar. Lekin katta kishilar uyushmasining psixologiyasini bilish juda katta tarbiyaviy va siyosiy-mafkuraviy ahamiyatga ega. Bu sohadagi tadqiqotlarning kamligi bir tomondan, aytib o’tilganidek ko’pchilikni qamrab olishda qiyinchiliklar bo’lsa, ikkinchi tomondan, katta guruhlar psixologiyasini o’rganishga qaratilgan metodik ishlar zahirasining kamligidir. Masalan, ishchilar yoki ziyolilar sinfi psixologiyasi o’rganilishi kerak deylik, avvalo o’sha ishchilarning soni ko’p, qolaversa, ishchilarning o’zi turli ishlab chiqarish sharoitlarida ishlayotgan, turli iqlim sharoitlarida yashayotgan turli millatga mansub kishilardir. Ularning barchasini qamrab oladigan yagona ishonchli usulni topish masalasi juda jiddiy muammo bo’lganligi uchun ham har bir katta guruhga taalluqli bo’lgan asosiy, yetakchi sifatni topish va shu asosda uning psixo­logiyasini o’rganish hozircha ijtimoiy-psixologiyadagi asosiy metodologik yo’llanma bo’lib kelmoqda. Qolaversa, katta guruhlar jamiyatning tarixiy taraqqiyoti mobaynida shakllangan guruhlar bo’lgani uchun ham har qanday guruhni o’rganishdan oldin, xoh bu sinflar bo’lsin, xoh millatlar yoki xalqlar psixologiyasi bo’lsin, uning hayot tarzi, unga xos bo’lgan odatlar, udumlar, an’analar o’rganiladi. Ijtimoiy-psixologik ma’noda, hayot tarzini o’rganish deganda, u yoki bu guruhga taalluqli bo’lgan kishilar o’rtasida amalga oshiriladigan muloqot tiplari, o’zaro munosabatlarda ustun bo’lgan psixologik omillar, qiziqishlar, qadriyatlar, ehtiyojlar va boshqalar nazarda tutiladi. Ana shularning umumiyligi tufayli har bir shaxsda, ya’ni u yoki bu katta guruhga mansub bo’lgan shaxsda tipik xislatlar shakllanadi. Masalan, 90- yillar yoshlariga xos bo’lgan tipik sifatlar ana shu yoshlar o’rtasida keng tarqalgan urf-odatlar, moda, so’zlashish xususiyatlari, qadriyatlar, qiziqishlar va hokazolar tufayli shakllanadi. SHuning uchun ham 40 yoshli kishining psixologiyasini to’liq ravishda o’rganish uchun undagi bilish jarayonlarining o’ziga xosligi, shaxsi, xarakteri va boshqa individual psixologik xususiyatlaridan tashqari, yana unga o’xshash yoshlarda ustun bo’lgan psixologik xislatlarning qanchalik namoyon bo’lishini, u mansub bo’lgan va asosan vaqtini o’tkazadigan guruhlar psixologiyasini, milliy sifatlarini ham nazarda tutish va ularni o’rganish zarur. Bu degani, har bir shaxs ongida uning yakka, alohida orttirgan shaxsiy tajribasiga alokador psixologik tizimlardan tashqari, uning qaysi millatga, elat, sinfga mansubligidan singdirilgan psixologik tizimlar ham mavjuddir va uni ilmiy tadqiqotchi inkor etmasligi kerak.