|
birinchidan,
ushbu Yo‘riqnomaga muvofiq, 1 gektar sug‘oriladigan
qishloq xo‘jaligiga mo‘ljallangan yerning “me’yoriy qiymati”
(15.1)
formulasi bilan aniqlanadi.
bu yerda: Mq – 1 gektar sug‘oriladigan qishloq xo‘jaligi yerlarining “me’yoriy
qiymati”, ming so‘m;
SDh – 1 gektar sug‘oriladigan qishloq xo‘jaligi yerlaridan olinadigan
hisoblangan sof daromad, ming so‘m;
P – me’yoriy sof daromadning kapitallashuvi foizi;
Ka – qishloq xo‘jaligi intensivligi va xo‘jalik yuritish darajasini hisobga
oluvchi mintaqaviy koeffitsient;
Kb – baholash ob’ektining joylashgan joyini hisobga oluvchi koeffitsient;
Kv – sug‘orish suvini uzatish usulini hisobga oluvchi koeffitsient.
Bunda 1 gektar sug‘oriladigan qishloq xo‘jaligi yerlaridan olinadigan
hisoblangan sof daromad (SDh) quyidagicha aniqlanadi:
(15.2)
bu yerda: Hm – 1 gektar qishloq xo‘jaligi yerlarining hisoblangan (baholangan)
mahsuldorligi, ming so‘m;
HFm – tuproq unumdorligi har xil yerlarda qishloq xo‘jaligi ishlab
chiqarishining hisoblangan foydasi me’yori.
Ushbu formulalarning iqtisodiy mazmunini tahlil qilish shunday xulosalarga
olib kelmoqdaki, ularda bozor iqtisodiyoti talablari, shuning-dek alohida olingan
yerlardan foydalanuvchi (fermer yoki boshqa sub’ektlar) larning xo‘jalik
yuritishidagi o‘ziga xos muayyan shart-sharoitlarini hisobga olishning hamma vaqt
ham imkoni bo‘lmaydi;
286
ikkinchidan,
uning vaqtinchalik va ichki normativ hujjatligi, ya’ni u shirkat
xo‘jaliklarini fermer xo‘jaliklariga takror tashkil qilishdan oldin yirik qishloq
xo‘jalik tovar ishlab chiqaruvchilarga mo‘ljallan-ganligi;
uchinchidan,
asosiy qishloq xo‘jalik mahsulotlarini o‘rtacha yillik sotish
hamda ishlab chiqarishda foyda me’yorlari manbalarining yo‘qligi;
to‘rtinchidan,
hisob-kitoblarni amalga oshirishda katta maydonlarga ekilgan
qishloq
xo‘jalik
ekinlari
hisoblanganligi,
kichik
ekin
maydonlari
hisoblanmaganligi;
beshinchidan,
xo‘jalik faoliyatini cheklovchi tuzatish koeffitsent-larining
mavjud emasligi (qishloq xo‘jalik yerlarini suv muhofaza minta-qasi hamda
sanitar-muhofaza zonalarida joylashuvi);
oltinchidan,
qishloq xo‘jalik tovar ishlab chiqaruvchilardagi issiq-xona,
baliqchilik hovuzlari, qurilishlari, inshootlari va hovlilar egal-lagan yer
maydonlarini baholash mexanizmi yo‘qligi;
ettinchidan,
1 gektar qishloq xo‘jaligi yerlarining hisoblangan (baholangan)
mahsuldorligi hamda tuproq unumdorligi har xil yerlarda qishloq xo‘jaligi ishlab
chiqarishining hisoblangan foyda me’yori tuproq unumdorligining bonitet baliga
bog‘liq holda aniqlanadi. Shu munosabat bilan bozor sharoitida har bir omilning
bir birligi hisobiga hisob-kitoblar qilinishini nazarda tutgan holda bonitet balining
har biri uchun alohida foyda me’yorini hisoblash lozim. Chunki 10 birlikka hisob-
kitob qilish, masalan 51 balga ega fermer uchun og‘irlik qiladi, lekin 60 balli yerda
faoliyat qilayotgan fermer uchun engilroq bo‘lishi mumkin, 61 balli fermer uchun
umuman boshqa me’yor qo‘llanilmoqda. Bunday aniq hisob-kitobning amalga
oshirilishi sub’ektiv yondashuvlarni bir qadar kamay-tirishi bilan bir qatorda soliq
solishning adolatlilik tamoyiliga to‘liq rioya etilishiga olib keladi;
sakkizinchidan
, agar me’yoriy sof daromadning kapitallashuv darajasi 5% ni
tashkil qilayotgani qaysi hisobdan kelib chiqqanligini tahlil qiladigan bo‘lsak,
uning makroiqtisodiy mutanosiblik va kapitallashuv-ning umume’tirof etilgan
nazariy asoslaridan chetga chiqilganligini ko‘rishimiz mumkin. Chunki, hozirgi
287
kunda davlat byudjetining taqchilligi YAIMga nisbatan 1%ni, inflatsiya darajasi
11
-
12 %ni, Markaziy bank takror moliyalashtirish stavkasi 14% ni tashkil
qilayotganligini nazarda tuta-digan bo‘lsak yoki Davlat ehtiyojlari uchun qishloq
xo‘jaligi mahsulotlarini xarid qilish jamg‘armasining maqsadli kreditlarining bir
yillik foizi 3% bo‘layotgan bir vaqtda bunday me’yorning iqtisodiy nuqtai
nazardan maqsadga muvofiqligini baholash lozim deb hisoblaymiz. Shuning uchun
yerlarni faqat soliqqa tortish nuqtai nazaridan emas, balki tarmoq va tarmoqlararo
manfaatlar uyg‘unligi jihatidan yondashgan holda baholash lozim deb hisoblaymiz.
Yoki yerdan foydalanish huquqini majburiyatlarni ta’minlash maqsadida bank
krediti uchun garovga qo‘yish mexanizmini joriy qilishda mavjud uslubga
tayanadigan bo‘lsak, u holda bank va fermer o‘rta-sida kelishmovchilik kelib
chiqadi;
to‘qqizinchidan,
yuqoridagi taklifni amalga oshirish uchun to‘siq bo‘lishi
mumkin bo‘lgan bir holatni baholash kerak. U ham bo‘lsa baholash ishlarining har
3 – 5 yilda o‘tkazilishi bo‘lmoqda. YA’ni, 5 yilgacha fermer-ning yerlar holatini
yaxshilash uchun qilayotgan har yilgi xarajatlari hisob-ga olinmay qolaveradi.
Undan tashqari, yerlarni takror taqsimlash natija-sida yoki yangi o‘zlashtirilgan
yerlarda tashkil etilgan fermer xo‘jaligi yerining “me’yoriy qiymati”ni hisoblash
mexanizmi ishlab chiqilmagan. Ya’ni, mazkur ishni kim moliyalashtiradi, ekin
maydonlarining tarkibi, uning unumdorligi darajasi qanday aniqlanadi kabi
masalalar ochiqli-gicha qolmoqda. Qolaversa, baholash turlari orasida yerlarning
“me’yoriy
qiymati”ni yillik inflatsiya va bozorning boshqa talablaridan kelib chiqib
indeksatsiya qilish mexanizmini ham ishlab chiqish lozim deb hisoblaymiz.
Ta’kidlash lozimki, yuqoridagi kamchilik va tavsiyalarning ayrimlari o‘z
aksini topgan Vazirlar Mahkamasining 2014 yil 18 avgustdagi «Qishloq xo‘jaligi
ekin maydonlarining normativ qiymatini aniqlash tizimini takomillashtirish
to‘g‘risida»gi № 235-sonli qarori
81
qabul qilindi va mazkur qaror bilan “Qishloq
81
www.uz
/ Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами. 2014 й. 34-сон.
288
xo‘jaligi ekin maydonlarining normativ qiy-matini aniqlash tartibi to‘g‘risida”gi
Nizom tasdiqlandi. Qarorda quyida-gilar nazarda tutilgan:
Davlat statistika qo‘mitasi tomonidan har bir tuman bo‘yicha dehqon
bozorlarida qishloq xo‘jalik mahsulotlarini o‘rtacha narxini aniqlashi hamda har bir
qishloq xo‘jalik tovar ishlab chiqaruvchilarning ekin maydon-lari to‘g‘risida
ma’lumotlarni yig‘ish;
Qishloq xo‘jaligi vazirligi tomonidan tumanlar bo‘yicha yuzaga kelgan
qishloq xo‘jaligi mahsulotlari asosiy turlarini etishtirishning o‘rtacha foyda
me’yori to‘g‘risidagi har yilgi ma’lumotlarni aniqlash;
Do'stlaringiz bilan baham: |
