|
n
Хi
(4.4)
bu yerda:
X
i
– xo‘jalikning i – turdagi ichki tadbirlari sarf-xarajatlari;
i –ichki xo‘jalik meliorativ tadbirlarining turlari (1,…..n).
Lekin, yerdan foydalanuvchi xo‘jalikning ichki meliorativ va boshqa
tadbirlari tuproq unumdorligini talab darajasida takror ishlab chiqarilishi uchun
yetarli emas. Xo‘jalikning ichki investitsiyalari xo‘jalik tashqarisidagi meliorativ
va boshqa tadbirlar: gidrotexnik inshootlar (suv omborlari, suv havzalari, nasos
stansiyali mashina kanallari, gidrouzellar), magistral va xo‘jaliklararo irrigatsiya
kanallari va kollektorlarini qurish va ishchi holatida saqlash, ixota o‘rmon
qatorlarini yaratish, katta maydonlarda eroziyaga qarshi tadbirlar kabi yirik
miqdordagi investitsiyani talab qiladigan tadbirlarni o‘tkazishni o‘z ichiga
olmaydi. YUqorida sanalgan tadbirlar sarf-xarajatlari quyidagi ifodada aks etadi:
X
xaro
= X
1
+ X
2
+…….X
m
=
,
1
m
Хj
(4.5)
Bu yerda:
X
j
– xo‘jaliklararo j – turdagi tadbirlar sarf-xarajatlari;
j – xo‘jaliklararo meliorativ tadbirlar turlari (1,…..m).
Ikki turdagi tadbirlarni amalga oshirish uchun ketadigan umumiy sarf-
xarajatlar (X
jam
) quyidagicha bo‘ladi:
X
jam
= X
xo‘j
+ X
xaro
=
,
1
n
Хi
+
,
1
m
Хj
(4.6)
(4.6) ifoda tuproq unumdorligini takror ishlab chiqarish sarf-xarajatlarini
hisoblashning bozor modelini ifoda qiladi, chunki sug‘oriladigan yerlardan
65
foydalanganlik uchun, shuningdek suvni takror ishlab chiqarish uchun barcha
turdagi to‘lovlarni inobatga oladi.
Meliorativ va boshqa tadbir turlarining barchasi ham bir paytda va bir yil
davomida amalga oshirilavyermaydi, ular muddatliligi va davomiyligi,
xo‘jaliklarning turli moliyaviy imkoniyatlari, byudjetdan moliyalashtirishning
muddatlari bo‘yicha turlicha bo‘ladi. SHuning uchun yillik sarf-xarajatlar (X
ij
),
barcha tadbirlarni amalga oshirish sarf-xarajatlari (X
bt
) ma’lum bir davr (T
m
) ichida
va o‘rtacha yillik sarf-xarajatlar (X
yo‘rt
)ni belgilash kerak:
X
ij
= Σ X
btij,
(4.7)
X
bt
=
т
ь
Хij
1
1
(4.8)
X
yo‘rt
=
Tм
Хij
Тм
Хбт
n
m
1
1
,
(4.9)
bu yerda:
i – meliorativ tadbir turi (i=1,2,…, m);
j – i tadbirni amalga oshirishning colishtirma sarf-xarajatlari (j=1,2,...., n);
4.4-sxemada boshlanish va tugash muddatlari turlicha bo‘lgan to‘rt turdagi
meliorativ va boshqa tadbirlarning teng miqdordagi mablag‘ sarflanishi bilan
amalga oshirilish jarayoni ko‘rsatilgan. Alohida meliorativ tadbirlar uchun ham,
umumkompleks tadbirlar bo‘yicha ham tekis bo‘lmagan sarf-xarajatlar bo‘lishi
mumkin. Ayrim turdagi tadbirlarning amalga oshirilishi uzluksiz bo‘lishi mumkin.
Lekin
bu
holat
o‘rtacha yillik sarf-xarajatlarni aniqlash vazifasini
murakkablashtirmaydi, chunki shartli muddat bilan masalan, ko‘p mehnat talab
etiladigan ishlar tugallanish muddatlari yoki tuproq unumdorligining sikllararo
darajasiga ko‘ra cheklanish mumkin.
4.4-sxema.
66
X, so‘m
X
y1
X
y2
X
yo‘rt
t
1
t
2
X
y3
t
3
t
4
T
m
,
yillar
0 1 2 3
Tuproq unumdorligini takror ishlab chiqarish tadbirlarining samaradorligi va
uni baholash mexanizmi to‘g‘risidagi masalasi uning ajralmas qismidir. Tuproq
unumdorligini takror ishlab chiqarish tadbirlarining samaradorligini qanday qilib
ballarda ifodalash mumkin, yerning sifatini oshirish uchun qanday hajmlarda
tadbirlar amalga oshirilishi kerak, bunda qanday sarf-xarajatlar kerak, degan
savollarga javob beruvchi tadqiqotlar olib borilmagan. Misol uchun, bir tarafdan –
kollektorlarni tozalash ishlari hajmi va yer osti suvlarini chiqarib yuborish ishlari
hajmining bog‘liqligi, boshqa tarafdan – yer osti suvlari darajasi va sho‘rlanishini
pasaytirish o‘rtasidagi bog‘liqlik ma’lum. Lekin tuproqning bonitet balini yoki
yerning sifatini mazkur tadbirlar qay darajada yaxshilaydi degan savolga javob
berish mushkul. Masalan, uch yillik bedapoya shudgorlab tashlangandan keyin
paxta hosildorligi birinchi yili gektariga 5,0 – 7,0 sentnyer; ikkinchi yili – 4,0
sentnyerga ko‘tariladi, lekin mazkur tadbirning matematik ifodasi mavjud emas.
Mazkur matematik (korrelyasion) bog‘liqlikni o‘rnatish amaliy nuqtai
nazardan bir qator muhim savollarga javob topish imkonini beradi:
1)
tuproq sifati bonitetini bir ballga ko‘tarish uchun tadbirni qanday hajmda
o‘tkazish kerak (T)
ΔB
1
= f (T);
(4.10)
2) tuproq sifati bonitetini 1 ballga ko‘tarish uchun u yoki bu turdagi (i) tadbirni
(T
i
) o‘tkazish uchun qancha sarf-xarajatlar zarur:
X
1TBB
= f (T
i
);
(4.11)
67
3) tuproq sifatining 1 ballga qo‘tarilishida u yoki bu turdagi tadbirlarning
qiyosiy qiymati qanday bo‘ladi;
4) tuproq bonitet balini (TBB) va unga ketadigan sarf-xarajatlarni dasturlash
imkoniyatlari qanday;
5) aniq yer maydoni, massivining tuproq boniteti balining oshishiga
sarflanadigan moliyaviy va matyerial-texnik resurslar xarajatlarini nazorat
qilishning qanday imkoniyatlari mavjud?
Zarur bog‘liqlikni aniqlash uchun tadbirlar o‘tkaziladigan muddatning
boshida va oxirida yer sifati dinamikasi, shuningdek natijalarning samarali ta’siri
oraliqlarida – samaradorlikning ortish bosqichi ΔB
i(1-2)
da, maksimal samaradorlik
ΔB
i(3)
va samaradorlik pasayganda ΔB
i(4-5)
ni uzluksiz kuzatish zarur (4.5-sxema).
TBB
Do'stlaringiz bilan baham: |
