So‘nggi yillarda ichki resurslardan foydalangan holda maxsar, soya, kunjut, zig‘ir, mevalar danaklari kabi moyli o‘simliklarni mahalliy muhitga moslashgan turlarini etishtirish ko‘paytirilmoqda

KIRISH
So‘nggi yillarda ichki resurslardan foydalangan holda maxsar, soya, kunjut, zig‘ir, mevalar danaklari kabi moyli o‘simliklarni mahalliy muhitga moslashgan turlarini etishtirish ko‘paytirilmoqda. Natijada, birinchidan, o‘simlik moylariga bo‘lgan tanqislik qisman qondiriladi va nisbatan arzon mahsulot ishlab chiqariladi. Ikkinchidan, qayta ishlab olinadigan ikkilamchi mahsulot, oqsilga boy ozuqa - shrot ishlab chiqarish ko‘paytiriladi. Shu yo‘l bilan erkin valyuta sarfi kamaytirilishi bilan go‘sht, sut etishtirish ham

ko‘payadi. Uchinchidan, o‘simlik moylari va ulardan olinadigan mahsulotlar assortimenti ko‘payishiga erishiladi.
Respublikamiz mustaqillikga erishishi va erkin bozor munosbatlari shakllanishi bilan yog‘-moy sanoatimiz ko‘p tarmoqli rivojlanmoqda. Katta quvvatli sanoat korxonalari bilan birga xususiy va kichik korxonalar ham rivojlanmoqda. Shu yo‘l bilan ishlab chiqariladigan mahsulot hajmi va assortimenti oshib bormoqda. Agar vaziyatni tahlil qilsak, kichik korxonalar kam tonnali xomashyolarni qayta ishlashga mosroq kelishi ayon bo‘ladi.
Masalan, katta korxonalar kunjut, zig‘ir yoki uzum danaklarini qayta ishlashga ixtisoslashgan texnika va texnologiyalarga ega emas. Shuningdek katta miqdordagi xomashyoni etishtirish, to‘plash va transportirovka muammolari ham mavjud. Kichik korxonalar mahalliy hududda joylashganligi uchun kichik xarajatlar bilan noan’anaviy xomashyoni qayta ishlashi mumkin [2].
Xozirgi kunda respublikamizdagi oliy ukuv yurtlarida olib borilayotgan tadbirlarning asosiy maksadi tayerlanadigan mutaxassislar sifatini tubdan yaxshilashdir. Bu ishlarni jadallashtirishda ta’lim,
ishlab chiqarish va fanning uzviy aloqada bo‘lishi asosiy omildir.
Joriy yilning 14 mart kuni O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “20172021 yillarda respublikada soya ekishni va soya doni etishtirishni ko‘paytirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori e’lon qilingan edi. Mazkur qaror ijrosini ta’minlash maqsadida “O‘zpaxtayog‘” aksiyadorlik jamiyati tomondan tegishli chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Qarorda ko‘rsatilgan topshiriqlarga asosan  soya ekinini etishtirish bo‘yicha ilg‘or mamlakatlar tajribasini o‘rganish maqsadida bir guruh olim va mutaxassislar Braziliya, Serbiya va
Rossiya davlatlariga yuborildi.
Joriy yilda jami respublika bo‘yicha 26,9 ming gektar maydonga soya ekini ekish belgilangan bo‘lib, shundan “O‘zpaxtayog‘” AJ tizimidagi yog‘-moy korxonalari tomonidan jami 21,6 ming gektar maydonga 35,9  ming tonna soya doni sotib olish bo‘yicha 5731 ta fermer xo‘jaliklari bilan shartnomalar tuzilgan.
G‘alladan bo‘shagan takroriy maydonlarga joriy yilda 11,0 ming gektardan ortiq maydonga soya ekini ekilgan. Yil yakuniga ko‘ra soya ekinidan jami 35 ming tonna soya doni yig‘ishtirib olish kutilmoqda.

Yuqorida aytib o‘tilgan muxim vazifalarni muvoffaqiyatli xal etish uchun yukori malakali muxandis kadrlar kerak. Bunday kadrlar tubdan yangi ilmiy g‘oyalarga va yuksak texnik echimlarni xal etish qobiliyatiga ega bo‘lishlari zarur. Xalk xo‘jaligini fan-texnika taraqqiyoti asosida jadallashtirish - bozor iktisodiyoti sharoitidagi muxim vazifalardan xisoblanadi. Bu ulkan ishlarni bajarish kadrlarning malakasiga bog‘liqdir.

Yog‘-moy sanoatida istiqbolli rejalar korxonalar ishlar chiqarish quvvatidan to‘liq foydalanishga erishish, mahsulot sifatini oshirish
va assortimentni ko‘paytirish, shuningdek import mahsulotlarini  qisqartirish ya’ni ichki bozordagi yog‘-moy mhsulotlari turlariga bo‘lgan talabni ichki imkoniyatlar orqali qoplash va mahsulot tannarxini pasaytirishga qaratilgan dasturlardan iborat. Jumladan, bugungi kunda, hom ashyolarni etishtirish yo‘lga qo‘yilmoqda. Oxirgi vaqtlarda maxsar va kungaboqar etishtirish  ommaviy tus olishga ulgurdi. Undan tashqari chetdan moyli mahsulotlar emas, balki moyli homashyolarni keltirib respublikamizda qayta ishlash orqali maxsulotga aylantirish kengaymoqda.
Tarmoq korxonalarida texnologik jarayonlarini avtomatlashtirish, xorijiy firmalar uskunalari bilan jihozlash ishlari davom ettirilmokda. Korxonalarni texnikaviy jihatdan qayta jihozlashda Krupp, Sket (Germaniya), «Alfa-Laval» (Shvetsiya), «Jon Braun2», «Karver», «Kraun» (AQSH), «Matssoni», «Bollista», (Italiya), Germaniya, Polsha, Ukraina, Rossiya firmalari bilan hamkorlik yaxshi samara bermokda. Soya yog‘I  Glycine max L. Merr nomli soya dukkagidan, to‘g‘ridan – to‘g‘ri ekstraksiya usuli bilan ishlab chiqariladi. Soya yog‘i ishlab chiqarish hajmi va istemol qilish
jihatidan dunyoda birinchi o‘rinda turadi.
 
ISHLAB CHIQARISH JARAYONNING NAZARIY ASOSLARI
Yog‘-moy ishlab chiqarishda korxonalarimiz tomonidan qayta ishlanadigan noan’anaviy yog‘li xomashyolar kundan kunga ko‘proq ahamiyat kasb etmoqda. Jumladan, bugungi kunda maxsar, kungaboqar va soya moylari ishlab chiqarish respublikamiz korxonalari uchun odatiy holga aylanmoqda.

Yog’ –moy sanoati xalq xo’jaligining eng qadimgi va hozirgi kunnig

yetakci tarmoqlaridan biri hisoblanadi. Bu soxada asosan paxta chigiti ,kungaboqar, soya
,raps, zig’ir masxar va boshqa moyli ekinlarda moy olish keng yo’lga qo’yilgan. Respublikamizda  sanoatning bu tarmog’ida paxta chigiti, soya , raps, meva danaklari hamda sabzavot urug’laridan moy olinib atir- upa fatmoteftika va oziq- ovqat sanoati tarmoqlarida ishlatiladigan yog’lar margarin maxsulotlari , mayonez xo’jalik sovuni  , atir sovun va texnika maqsadlari uchun boshqa turli maxsulotlar ishlap chiqariladi.
Oxirgi paytlarda yog’-moy ishlap
chiqarish korxonalarida chet el investorlari iwtirokida yangi texnologiyalar barpo etish va shu bilan birga yangi maxsulot turlarini ,assortimentilarni yaratish va ko’paytirish kabi ishlar jadal sur’atlarda amalgam oshirilip kelinmoqda .Korxonalarni texnikaviy jihatdan qayta jixozlashda
Krupp , Sket ( Germaniya) ,”Alfa-Laval’ (SHvetsiya), “Jon braun “, “ Karver”, “Kraun “,(AQSH), “Matsonni “, “Bollista” ( Italiya), Polsha ,Ukraina , Possiya, firmalari bilan hamkorlik yaxshi samara bermoqda .
 O’zbekistonda o’simlik moyi ishlap
chiqarish uchun asosiy xom ashyo paxta chigitidir. Oxirgi yillarda paxta ekin maydonlarining  qisqartirilganligi sababli yog’- moy sanoatining xom ashyosi bo’lmish paxta chigitining yetishmasligi muammosi vujudga keladi.
 Bu muammoni yechish uchun hukumatimiz boshqa moyli urug’larni ham yetishtirish , yog’ moy maxsulotlari nishlap chiqarishni yo’lga qo’yishni mutaxasislar oldiga asosiy vazifa qilip qo’ydi.Xozirgi kunda yog’-moy korxonalarida paxta chigitidan tashqari impotrdan kelayotgan soya dukkagini qayta ishlash keng yo’lga qo’yilgan.
 Soya butun dunyoda ishlap ciqarilayotgan suyuq yog’larning ancagina qismini tashkil etadi. Tarkibida 19-22 % yog’, 39-45% oqsil, 2.8-6.8% selluloza, 3.3-6.4% kul, va boshqa moddalar mavjud.Soya donini oqsil ombori deyish mumkin .Soya moyi tez quridigan bo’ladi.
 Rafinatsiyalangan moylarni iste’molchilari  xalq xo’jaligining ko’pgina tarmoqlari xisoblanadi. Rafinatsiya jarayoni ishlap chiqariwning oxirgi va qayta ishlash jarayoning birinchi bosqichidir.
 Rafinatsiya deb , yog’larni aralashma va hamrox moddalardan
tozalash jarayoniga aytiladi.
 Rafinatsiya bturli fizikaviy va kimyoviy jarayonlarning murakkab kompleksidir, ularni qo’llash  yog’dan  xamroh moddalardanni ajratib olishga imkon beradi. 
 Rafinatsiya usulini shunday tnlash kerakki,bunda yog’ning triglesirid qismio’zgarishsiz qolsin va yog’dan maksimal miqdorda qimmatli xamroh moddalar (fosfatitlar)ajralib qolsin. Rafinatsiya zaxarli ximikatlarni ham to’liq yo’qotishni ta’minlanishi kerak.
Oziq-ovqat uchun ishlatiladigan yog;lar to’liq sikl bilan
rafinatsiyalanadi .Fosfatidlar mumsomon moddalarni ajratish, erkin yog’ kislotalarini pigmentlar hid beruvchi moddalarni yo’qotish kerak.