soliqlar, yig’imlarni belgilash, byudjetdan tashqari jamg’armalarni hosil qilishi
52
vakolati berilgan”
17
. Shu bilan mahalliy hokimiyat organlarining byudjet
sohasidagi faoliyatining konstituttsiyaviy asosi o’rnatilgan. Mahalliy joylardagi
vakillik hokimiyati va ijro hokimiyati organlarining bu sohadagi vazifalari,
vakolatlari turlicha bo’lib, ular avvalo “Mahalliy davlat hokimiyati
to’g’risida”gi qonunda belgilangan. Xalq deputatlari Kengashlari o’z
hududining byudjetini va uning ijrosi xaqidagi hisobotni tasdiqlaydi
18
. Byudjet
loyihasi (ko’rsatkichlari) hokim tomonidan taqdim qilinadi. Shuningdek,
qonunning shu moddasiga binoan mahalliy kengashlar, mahalliy soliqlar,
yig’imlar, boj miqdorini belgilaydi va mahalliy byudjetga tushadigan mahalliy
soliqlar, yig’imlar va to’lovlar bo’yicha imtiyozlar beradi.
Ushbu qonunning 25 - moddasida hokimlarning byudjet sohasidagi
vazifasi ko’rsatilgan bo’lib, unga asosan hokimlar tegishli hududning byudjetini
asosiy ko’rsatkichlarini xalq deputatlari Kengashlariga tasdiq uchun taqdim
etadi va byudjet, hisob-kitob, moliya masalalarida turli qonun xujjatlarida
o’zlarining vakolatlariga berilgan boshqa masalalarni ham hal etadilar. Shunday
qilib, vakillik hokimiyati organlarining vazifasi byudjetini va uning ijrosi
haqidagi hisobotni tasdiqlash bo’lsa, ijro hokimiyati organlarining vazifasi
byudjet loyihasini ishlab chiqish, ijro haqidagi hisobotni tayyorlash va eng
muhimi, samarali ijroni tashkil etish hisoblanadi.
Byudjet tegishli hududning rivojlanishi, aholi turmush sharoitining
yaxshilanishida muhim ahamiyatga ega asosiy vositadir. Shuning uchun uni
tasdiqlash, ijrosi haqidagi hisobotni tasdiqlash mahalliy vakillik organlarining
mutloq vakolatiga kiradi. Byudjet tasdiqlanishida daromadlarning umumiy
miqdori, uning manbalari, shuningdek, xarajatlar belgilanib, har bir soha uchun
ajratilgan mablag’lar aniq ko’rsatiladi. Bu hudud xo’jaligini moliyalashtirish,
ijtimoiy-madaniy tadbirlar va davlat organlarini pul bilan ta’minlashni o’z
17
O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 100-moddasi 4 bandi.
18
"Mahalliy davlat hokimiyati to’g’risida"gi qonun 24-moddasi.
53
ichiga oladi. Byudjet tasdiqlanganda uning har bir uch oylik buyicha taqsimoti
ham belgilanadi.
Mahalliy hokimiyat organlari byudjet ijrosini tashkil qiladi, moliyaviy
intizomga rioya qilinishi ustidan nazorat qilinadi. Zarur hollarda byudjet ijrosi
jarayonida uni qayta taqsim qiladi. Byudjet ko’rsatkichlari hokim tomonidan
tayyorlanadi. Byudjetning ijrosi haqidagi hisob ham hokim tomonidan
tayyorlanadi. Hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoiti davrida byudjet masalasi,
moliya ishlari juda muhim va murakkab masaladir. Har bir hududning rivoji,
kam ta’minlangan oila va shaxslarning etarli darajada ijtimoiy himoya qilinishi,
har bir hudud davlat hokimiyat organlari moliyaviy masalalarni to’g’ri hal qila
bilishiga bog’liq. Bunda mahalliy byudjetga tushadigan soliq va yigimlarning
turi, miqdorini belgilash alohida o’rin tutadi.
Har bir hududni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish, shu hududdagi aholini
ijtimoiy
muammolarini
hal
qilish
bevosita
hokimiyatlar
zimmasiga
yuklatilganligi sababli, bu masalalarni hal etish bo’yicha ularga vakolatlar
berish va ular ixtiyorida etarli manbalarini bo’lishi, bu sohadagi siyosatni
samaradorligini ta’minlaydi.
Mahalliy byudjetlar daromadalarini mustahkamlash va xarajatlarini
muvofiqlashtirishda moliya idoralari rolini oshirishning eng asosiy bosqichi bu
organlarni
faoliyatini
huquqiy
belgilab
berishdir.
Bugungi
kunda
respublikamizda mahalliy moliya idoralari faoliyatini va ular oldidagi
vazifalarni belgilab beruvchi umumlashgan huquqiy hujjat mavjud emas.
Viloyat moliya bosh boshqarmalari faoliyatini belgilab beruvchi tartiblar viloyat
hokimligi bilan kelishilgan holda ishlab chiqarilgan.
Mahalliy byudjetlarning daromad qismini shakllantirish muammolarini
hal qilish maqsadida moliya bozorlaridan jalb va mobilizatsiya qilingan,
tabaqalashtirilgan o’z mablag’lari ko’rinishidagi daromad tushumlarini mahalliy
hokimiyat organlari tomonidan quyidagicha qo’llanilishi maqsadga muvofiq
deb hisoblaymiz:
54
Birinchidan, mintaqalardagi soliq tartiblarini muvozanatlashni va byudjet
ehtiyojlarini ta’minlashni muvofiqlashtirish uchun, mahalliy hokimiyat
organlarining soliq siyosatini ishlab chiqishda va amalga oshirishda faol
ishtirok etish huquqini qonunan rasmiylashtirish;
Ikkinchidan, investitsiyalar, sarmoyalar va bandlik bozorlari faoliyatini
ta’minlash maqsadida tabaqalashtirilgan soliq rejimlarini o’rnatish bo’yicha
mahalliy hokimiyat organlari vakolatlarini aniq belgilab berish;
Uchinchidan, yuqori va quyi bo’g’inlarining bir-biriga bo’ysunishini
yangilash va tizimlash imkoniyatini beruvchi yuridik kuch va maqomga ega
bo’lgan har xil hujjatlar tizimini qonun yo’li bilan o’rnatish;
To’rtinchidan, mintaqada tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish maqsadida
tabiiy zahiralardan foydalangani uchun olinadigan soliq stavkalarini belgilashda
mahalliy hokimiyat organlarining huquqlarini belgilab berish;
Beshinchidan, mintaqaning ijtimoiy va investitsiya manfaatlarini hisobga
olgan holda imtiyozli soliq solishning ustuvor yo’nalishlarini belgilash, uning
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini kafolatlaydigan soliq tadbirlari bo’yicha
huquqiy-me’yoriy hujjatlarni shakllantirish va tasdiqlash kabi vazifalarni
bajarish uchun mahalliy hokimiyat organlari rolini oshirish zarur.
