Soliq va soliqqa tortish (o'quv qollanma) : O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi tomonidan darslik sifatida tavsiya etilgan

5 -§ .  Soliqlam ing  ftmksiyalari
Soliqlar  quyidagi  funksiyalam i  bajaradi:
-  xazina  (fiskal)  funksiyasi;
-  rag'batlantirish  funksiyasi;
-  nazorat  funksiyasi.
Ayrim  iqtisodchilar  bu  funksiyalar  safiga  taqsim lash  va  iqtisodiyotni 
tartibga  solishni  ham   q o'shadilar.  Lekin,  fikrim izcha,  soliqlar  asosan  3ta 
funksiyani  bajaradi.  B ular  xazina,  rag'batlantirish  va  taqsim lash  fuksiya- 
laridir.
X azina  (Fiskal)  funksiyasi  (fiskal  lotincha  Fiscus  so 'zid a n   olingan 
bo'lib,  g 'az n a  degan  m a ’noni  anglatadi).  Fiskal  funksiya  davlatning  iqti­
sodiyotga  aralashuvi  u chun  obyektiv  sh art-sh aro it  vujudga  keltiradi.
Budjet  darom adlarini  ta ’m inlash  soliq  tizim i  vazifalaridan  bittasi 
xolos.  Soliq  tizim i  an a  shu  vazifani  hal  e ta r  ekan,  ja m g 'a rm a   va  ishlab 
chiqarishning  o 'sish   jarayonlariga  to 'sq in lik   qilm asligi,  ijtim oiy  adolatni 
buzm asligi,  xalq  xo'jaligi  tarkibiy  tuzilishiga  salbiy  ta ’sir  etm asligi,  bozor 
jarayoniga  p u tu r  yetkazmasligi  zam r.
B ozor  m unosabatlam ing  shakllanishi  va  rivojlanishi  sharoitida  aynan 
soliqlar  davlatning  iqtisodiyotga  ta ’sir o'tkazishidagi  asosiy  vositalardan  biri 
b o 'lib   qolm oqda.  D avlatning  iqtisodiy  ftmksiyalari  bajarilishi  orqali  x o 'ja- 
ligining  rivojlanishi  rag'batlantiriladi,  shuning  barobarida  soliqlam ing  xa­
zina  (fiskal)  funksiyasi  u ch u n   bazani  kengaytiriladi.  O qilona  tashkil  etilgan 
davlat  soliq  siyosati  soliqlar  m exanizm i ni  ishlab  chiqarishni  rag'b atlan ­
tirish,  rivojlantirish  u chun  foydalanishga  im kon  beradi.

---

Soliqlam ing  izga  solib  turuvchi  sifatidagi 
funksiyasining  aham iyati 
bozor  sharoitida  o 'sib   boradi,  bu  davrda  tadbirkorlam i  m a ’m uriy  qaram  
qilish  usullari  y o 'q   b o ‘lib  ketadi  yoki  ju d a  oz  holda  qoladi,  korxonalar 
faoliyatini  farm oishlar,  ko ‘rsatm alar  va  b uym qlar  yordam ida  idora  qilish 
huquqiga  ega  b o ‘lgan  «yuqori  tashkilot»  tushunchasining  o ‘zi  asta-sekin 
yo‘qola  boradi.  Biroq,  iqtisodiy  faollikni  izga  solib  turish,  uning  rivojla- 
nishini  jam iyat  u chun  m aqbul  bo'lg an   yo'nalishda  rag'batlantirish  zaru­
riyati  saqlanib  qoladi.
Shunday  qilib,  soliqlam ing  rag'batlantirish  funksiyasi 
orqali  ishlab 
chiqarish  korxonalari  yangi  tashkil  etilgan  paytlarida  soliqlardan  ozod 
etiladi  va  boshqa  im tiyozlar  beriladi.  Ishlab  chiqarish  va  xizm at  ko'rsatish 
korxonalarga  soliq  im tiyozlari  berish  orqali  ulam ing  m oliyaviy-iqtisodiy 
ahvolini  yahshilashga  erishiladi.
S oliqlam ing  nazorat  funksiyasiga  kelsak,  soliq  m exanizm i  milliy  daro- 
m adning  m uayyan  qism ini  soliqlar  orqali  budjetga 
to 'p la sh   zam rligidan 
kelib  chiqqan  h olda,  u lam ing  obyektlarini,  soliq  to'lo v ch ilarin i,  soliq 
stavkalarini  to 'g 'ri  belgilash  ham da  soliqlam i  o 'z   vaqtida  to 'g 'r i  hisoblab 
budjetga  o'tkazish  jarayonini  nazorat  qilib  boradi.  Bu  nazorat  d oim o  ta q ­
sim lash  funksiyasi 
bilan 
y o nm a-yon  olib  boriladi.  Soliqlam ing  nazorat 
funksiyasi  b a ’zan  taqsim lash  fiinksiyasidan  h am   kengayib  ketadi.  C hunki 
taqsim lashda  faqat  pul  m unosabatlari  bilan  chegaralanib  qolinsa,  soliqlar­
ning  nazorat  funksiyasi  pul  m unosabatlari  orqali  taqsim lashdan  tashqari 
soliq  obyektlarini  buyum   shaklida  ham   to'liqligi,  m ahsulotlar  qoldiqlari, 
hom ashyo  va  yoqilg'ilardan  boshqa  m anbalardan  foydalanish  ustidan  ham  
nazoratga  aylanadi.  D em ak,  soliqlarning  nazorat  funksiyasi  soliq  idoralari 
to m o n id an   olib  boriladigan  um um iqtisodiy  n azoratining  nazariy  asosini 
tashkil  etadi.  B ozor  iqtisodiyoti  sharoitida  soliq  idoralarining  nazorati 
xo'jalik qonunchiligi  talablari  asosida  olib boriladigan  nazoratga  aylanadi.
TAKRORLASH  UCHUN SAVOLLAR
1.  Soliq va  soliqsiz  to'lovlarga  n im alar  kiradi?
2.  Soliqlam i  iqtisodiy  m ohiyati  va  aham iyati  nim adan  iborat?
3.  Soliqlam ing  obyektiv  zarurligi  n im a d an  iborat?
4.  Soliqlar qanday  funksiyalam i  bajaradi?
5.  Fiskal  funksiyasi?
6.  R ag'batlantirish  funksiyasi?
7.  N azorat  funksiyasi?
II

---

IIb o b .  0 ‘ZB EK ISTO N   RESPUBLIKASIDA  SO LIQ