Soliq va soliqqa tortish (o'quv qollanma) : O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi tomonidan darslik sifatida tavsiya etilgan

3 -§ .  Soliqlarning  mohiyati  va  ahamiyati
Iqtisodiy  adabiyotlarda  eng  keng  tarqalgan  ta ’rifga  b inoan  soliqlar 
budjetga  tushadigan  va  Q o n u n   bilan  belgilangan  m ajburiy  to ‘lovlam i  ifo- 
dalovchi  m unosabatlardir.  Bu  m unosabatlar  soliq  to ‘lovchilar  (huquqiy  va 
jism oniy shaxslar)  bilan  davlat  o ‘rtasida  yuz  beradi.  Soliq  to ‘g ‘risidagi  q o ­
n u n la r  Oliy  m ajlis  to m o n id a n   qabul  qilindi.  Soliqlar  milliy  d arom adni  ta q - 
sim lash  va  qayta  taqsim lash jarayonida  uning  bir  qism ini  davlat  ixtiyoriga 
olish  shaklidir.  Soliq  davlatning  m arkazlashgan  pul  fondi  (davlat  budjeti)ni 
tashkil  etishning  asosiy  vositasi  hisoblanadi.
Soliqlam ing  m ajburiyligi  Oliy  m ajlis  to m o n id an   qabul  qilingan  qo- 
n unlarda  huquqiy jih a td a n   m ustahkam lab  qo ‘yiladi.
Soliqlam i  eng,  a w a lo ,  davlatning  ijtim oiy  zarur  vazifalarini  moliyaviy 
m ablag‘lar  bilan  t a ’m inlash  zarurligi  keltirib  chiqaradi.  Davlat  oldida  tu r- 
gan  vazifalar  quyidagilardan  iboratdir:
■  aholining  kam   t a ’m inlangan  tabaqalam i  (talabalar,  nafaqaxo‘rlar, 
nogironlar va boshqalar)ni  ijtim oiy  him oya  qilish;
■  m am lakat  m udofasini  t a ’m inlash;
■  m am lakat  fuqarolarining  tin c h   m e h n at  qilish  va  erkin  yashash  m u - 
hofazasini  t a ’m inlash;
■  m am lakat  ichida  uzluksiz  ijtim oiy,  m adaniy  tad b irlam i
■  (m aorif,  sog'liqni  saqlash,  m adaniyat,  ijtim oiy  ta ’m in o t  va  boshqa­
lar)  am alga  oshirish;
■  xorijiy  m am lakatlar bilan  iqtisodiy,  m adaniy,  siyosiy  aloqalam i  o ‘r- 
natish;
■  bozor infrastrukturasini  yaratish,  boshqa  tadbirlar  va  ishlam i  am al­
ga  oshirish.
M azkur  vazifalam i  am alga  oshirish  u ch u n   nihoyatda  k o ‘p   moliyaviy 
resurslam i  talab  etiladi.  B ozor  iqtisodiyoti  sharoitida  b u   resurslar  soliqlar 
va  yighm lar  orqali  tashkil  topadi.
7

---

Endi  biz  soliqlam i  iqtisodiy  m ohiyatini  ochishga  harakat  qilam iz.  H ar 
qanday  buyum ,  narsa,  voqelikni  c h u q u r  bilish  u ch u n   uning  m ohiyatini 
ochish  za ru r  b o ‘ladi.  Soliqlam ing  m ohiyati  soliq  voqeligini,  y a ’ni  soliq  va 
soliq  to lo v c h ila r  o'rtasidagi  m unosabatlam i  ifodalash  zarur.  Shunday 
ekan,  biz  soliqlam ing  m ohiyatini  ochayotganda  ulam i  iqtisodiy  voqelik  deb 
tushunishim iz  kerak.  D em ak,  soliqlar  huquqiy  norm alarda  ifodalansada, 
m azm u n an   iqtisodiy,  shu  jum ladan,  ichida,  moliyaviy  kategoriyadir.  S o­
liqlar  doim iy  takrorlanib  turadigan  moliyaviy  voqelik,  aniqroqi  pul  m u n o ­
sabatlari  k o ‘rinishida  b o ‘ladi.  Ana  shu  pul  m unosabatlarining  m azm unini 
ochish  orqali  soliqlar m ohiyati  ochiladi.
Am aliyotdagi  rahbarlar  va  h atto   iqtisodchi  o lim lam ing  b a ’zilari  o ‘zla- 
rining  chop  etgan  m aqolalarida  soliqlar  m ohiyatini  bu  iqtisodiy  dastak 
deb  ta ’riflash  bilan  kifoyalanadilar.  Q urol  tushunchasi  soliqdan 
foyda- 
lanishni  bildiradi  va  m ohiyatini  to 'la   ocholm aydi.  Soliq  m ohiyatini  ochish 
esa  davlat  bilan  soliq  to 1 love h ilar o ‘rtasidagi  obyektiv  pul  m unosabatlarini 
h arakatini  o 'rg a n ish   bilan  am alga  oshiriladi.  Soliqlar  h am m a  pul  m u n o sa­
batlarini  em as,  balki  soliq  obyektlari  bo'lm ish   daro m ad ,  qiym atni  ta q sim ­
lash,  qayta  taqsim lashdagi  pul  m unosabatlarini  bildiradi.
S oliqlam ing  m ohiyatini  ochishda  u lam ing  eng,  a w a lo ,  m ajburiy  to ‘- 
lovlar  ekanligi  ko ‘p  iqtisodchilar  to m o n id an  
ko'rsatiladi.  T o ‘g ‘ri,  soliq 
m unosabatlarida  m ajburiylik  m avjud,  bu  m ajburiylik  dem okratiyaning  oliy 
tim soli  b o ‘lm ish  parlam en t  qarori,  qo n u n  
bilan 
kiritiladi, 
davlatning 
qattiq  talabi  e ’tiborga  olinadi.  D em ak,  soliqlardagi  m ajburiylik  huquqiy- 
dem okratik  m a ’yorlar  asosida 
kiritiladi.
Soliqlar,  o ‘z  m ohiyatidan  kelib  chiqib  u zoq  yillarga  m o 'ljallangan 
majburiylik  m unosabatlarini  ifodalaydi.  M asalan,  sh o ‘rolar  davridagi  obo- 
rot  solig‘i  62  yil  o'zgarm asdan  iqtisodiyotga  xizm at  qilgan.  R espublika­
m izning  soliqlari  ham   an a  shunday  uzoq  yillarga  xizm at  qiladigan  oddiy, 
ham m aga  tushunarli  soliqlar  b o ‘lishi  kerak.  Buning  u ch u n   u la r  Respublika 
iqtisodiyoti  xususiyatlarini  to 'liq   ifoda  eta  oladigan,  ilm iy  asoslangan  b o ‘- 
lishi  kerak.
D em ak,  soliqlar  m azm unida  uzoq  m uddatlarga  m o ‘ljallangan  m ajbu­
riy m unosabatlari  yotadi.
Soliqlar  pul  m unosabatlarini  ifoda  etib,  bu  m unosabatlam ing  b ir  to - 
m onida  davlat  va  ikkinchi  to m o n id a   soliq  to 'lo v c h ilar y a ’ni,  korxona,  b ir­
lashm a,  tashkilotlar  va  aholi  turadi.  Shu  m unosabatlam i  tashkil  qilishni 
davlat  o ‘z  q o ‘liga  olgan,  chunki  soliqlar  byudjetga  daro m ad   b o ‘lib  tu sh a ­
di,  soliq  to ‘lovchilar  u ch u n   xarajat  b o ‘ladi.  O datda,  b u   ish 
to io v c h ila r 
uch u n   norozilikni  tuqdirishi  tabiiy.  Lekin  davlat  bilan  soliq  toMovchilar 
o ‘rtasidagi  m unosabatni  xalq  saylagan  noiblar  Oliy  M ajlisda  Q o n u n   aso­
sida  hal  qilib  beradilar.  Shu  bilan  soliq  to ‘lovchilam ing  roziligi  olingan 
hisoblanadi.  S h uning  u chun  h am   bozor  iqtisodiyotiga  o ‘tgan  m am la- 
katlarda  budjetga  toMovlar  asosan  soliq  k o'rinishida  bo'lad i.  B unday  h o - 
latda  h ar  q an d ay   ishbilarm on  ilgaridan  qanday  soliqlar  to ’lashligini  biladi 
va  u lam ing  o ‘zgarm asligiga  ishonadi.  Ana  shunday  sharoit  yaratilgandan

---

so ‘ng  bizning  respublikam izga  ham   xorijiy  ishbilarm onlar  kela  boshladi. 
Bizning  respublikam izda  ular  u chun  soliq  b o ‘yicha  qulay  sharoitlar  yara- 
tilgan.
Soliqlar  obyektiv  taqsim lash  m unosabatlari  orqali  ijtim oiy  ishlab  chi- 
qarishning  ham m a  jabhalariga  taalluqli  boMadi  va  ishlab  chiqarish  m u n o ­
sabatlariga  aylanadi.  Shunday  ekan,  u la r  iqtisodiy  bazisni  ifodalaydi.  S h u ­
ning  u chun  soliqlardan  ishlab  chiqarishni  rag'batlantirish,  tovar  ishlab 
chiqarish  va  iste’m olni  k o ‘paytirish  yoki  b a ’zi  holatlarda  kerak  bo'lsa 
cheklash  m aqsadida  foydlalanish  m um kin.
Soliqlar  faqat  davlatniki  b o'lganidan  ular  m arkazlashgan  pul  fondiga 
(budjetga)  tushadi.  Boshqa  fondlarga  tushishi  ham   m aqsadga  m uvofiq  b o ‘- 
lishi  m um kin.  Bizning  respublikam izda  h am m a  soliqlar  um um iy  fondga 
tushadi.  U n d a n   davlat  asosan  ijtim oiy  him oya  va  boshqa  ijtim oiy  zaruriy 
m aqsadlarda  foydalanadi.
Soliqlar  m ohiyatini  chuq u rro q   ochish  u chun  ulam i  iqtisodiy  m o - 
hiyatiga  qarab  to ‘g ‘ri  va  egri  soliqlarga  b o ‘linishini  k o ‘rsatish  m uhim   a h a ­
miyatga  ega.
Soliqlam ing  m ohiyati  am aliyotda  u lam ing  bajaradigan  funksiyalarida 
o ‘z  ifodasini  topadi.
Yuqoridagilarga  asoslanib,  soliqlarga  qisqacha  ta ’rif  beramiz.  Soliqlar- 
faqat  byudjetga  tushadigan  majburiy  to ‘lov  bo'lib,  davlat  bilan  soliq  to ‘lov- 
chilar o'rtasidagi  iqtisodiy,  ijtimoiy,  dem okratik  taqsimlash  munosabatlaridir.
S hunday  qilib,  aytish  m um kinki,  soliqlar  -   b u   davlat  sarf-xarajatlarini 
asosiy  m anbayi  b o 'lib ,  u  b o zo r  m unosabatlari  sharoitida  iqtisodiyotni  t a r - '  
tibga  solishning  asosiy  dastagi  hisoblanadi.