Soliq va Soliqga tortish

Davlat Soliq Qo’mitasi Huzuridagi Fiskal Instituti

Fakultet “Soliq va Soliqga tortish” Guruh SST-01-21

Mavzu: Arab xalifaligining O’rta Osiyoda yuritgan siyosati.

Soliq tizimi.

Toshkent-2021

Reja:

• V asrning 20-yillarida O’rta Osiyo
• O’rta Osiyoda arablar tomonidan aholiga nisbatan qo’llanilgan chora va amallar.
• Ijtimoiy-iqtisodiy hayotdagi o’zgarishlar.
• O’rta Osiyo hududida islomlashtirish jarayoni.

VII asr o’rtalariga kelib xalifalik e’tibori O’rta Osiyo erlarini bosib olishga

qaratiladi. 651 yilda arablar jangsiz Marv shahrini egallaydilar, so’ngra

Amudaryogacha bo’lgan hududlar istilo qilinadi. Arablar bu hududlarni Xuroson

deb ataydilar. Bu viloyat Arab xalifasi tomonidan tayinlanadigan noib orqali

boshqariladi. Noib qarorgohi Marvda joylashgan edi. Arablar Amudaryodan

shimoldagi boy viloyatlarni istilo etishga tayyorgarlik ko’radilar. Bu erlarni arablar

Movarounnahr, ya’ni daryoning narigi tomoni deb ataganlar. Vatanimiz

sarhadlarida arablar istilosi jarayoni ikki bosqichda amalga oshirilganligini

ta’kidlab o’tmoq joizdir. Uning birinchi bosqichi - VII asrning ikkinchi yarmiga

to’g’ri keladi. Bu davrda ayrim arab lashkarboshlari qo’shini Amudaryo atrofidagi

hududlarga bir necha bor hujumlar uyushtirib, bu erlarning boyliklarini talab,

ma’lum o’ljalarni qo’lga kiritib, ortga qaytganligini kuzatish mumkin. Bundan

ko’zda tutilgan asosiy maqsad- bu hududlarni yaqin kelajakda bosib olishga

tayyorgarlik ko’rish edi

Arablar O‘rta Osiyoni  bosib olgach,  bu  hududdagi  hamma shaharlar va aholi 

• Arablar O‘rta Osiyoni  bosib olgach,  bu  hududdagi  hamma shaharlar va aholi 
• joylarida  o ‘z  qo‘shinlarini joylashtirdilar.  Bu  harbiy  kuchlar  o ‘z  vaqtida  mahalliy 
• aholi  ustidan  nazorat  qilib  turardi.  Arab  xalifaligining  hukmronligi  aholi  uchun 
• og‘ir yuk b’olib  qoldi.
• Istilochilar avval  boshda  Movarounnahrning hunarmandchilik va savdo  shaharlari,  obod
• viloyatlariga  bostirib  kirib,  ularni  taladilar  va  katta  o ‘ljalarga  ega 
• bo‘ldilar. O‘lkalarni  bosib  olish  chog‘ida  dehqonchilik  vohalari  oyoq  osti  qilinib, 
• shahar  va  qishloqlar  vayron  etildi.  Suv  inshootlari  buzib  tashlandi.  Ko‘pgina
• joylarda  qurg‘oqchilik  yuz  bera  boshladi.  Shaharlardan  katta  miqdorda  qimmatbaho 
• o‘ljalar,  Buxoro,  Poykand  va  So‘g‘d  hukmdorlaridan  esa  katta  miqdorda  tovon 
• olindi.

Arab qo‘shini  tarkibiga mahalliy  aholi ichidan ko‘plab erkaklar majburan safarbar qilindi. Harbiy harakatlar

natijasida aholining bir qismi  halok bo’ldi, bir qismi  asir  olindi. Barcha  shahar  va  qishloqlarda o‘z  harbiy  garnizonlarini joylashtirishgan  arablar shuharbiy  kuchga tayanib,aholidan turli  soliqlar

undirishar, ularni turli jamoat  ishlariga safarbar  qilishar  edi.  Marv,  Poykand,  Buxoro,  Samarqandda 

uylarning  qoq  yarmi  arablar  ixtiyoriga  topshirildi.  Ba’zi  istilochi  zodagonlar  dehqonchilik vohalaridagi

eng unumdor yer maydonlar va suv inshootlarini egallab ola boshladilar. Arab oilalari qishloq va shaharlarga kelib o‘rnasha  boshladilar. Ariq qazish,  ko‘prik qurish,  binolam i  ta ’mirlash  va boshqa jam oa ishlarida

aholidan  bepul  foydalanar edilar.  Shu  bilan birga,  mahalliy  aholi arab zodagonlari va qo‘shinini

ot-ulov,  kiyim-kechak,  oziq-ovqat,  qullar va boshqa narsalar bilan  ta’minlab  turishi  kerak edi.

Iqtisodiy  hayotni  o ‘z  qo‘llaridan  chiqarmaslik

maqsadida  arablar  bu  yerda 

sosoniylar  tartibidagi  soliq  tizimini  joriy  qildilar.  Bu  tizimga  yer  solig‘i - “xiroj” (hosilning  o‘ndan  bir yoki  o ‘ndan  ikki  qismi miqdorida)  chorva,  hunarmandchilik, 

savdosotiqdan  zakot  (qirqdan  bir  miqdorda)

hamda  islomni  qabul  qilmagan shaxslardan

olinadigan ”juzya” solig‘i ham qo‘shildi.

Arablar  o‘z hukmronligi  siyosiy  negizini mustahkamlashva uning  barqarorligini

ta’minlashda  islom  dinini  keng yoyishga va targ‘ib qilishga katta e’tibor berdilar.

O‘rta  Osiyo  aholisi  ichida  e’tiqod  qilayotgan  zardushtiylik,  moniylik,  buddizm,

nasroniy  va  boshqa  dinlar  soxta  deb  e’lon  qilindi.  Ayniqsa,  zardushtiylikka 

qarshi  keskin  kurash olib  borildi.  Bosib olingan yerlarda bu  dinning barcha  ibodat- 

xonalari  yo‘q  qilindi.  Uning  o ‘m iga  masjidlar  barpo  qilina  boshlandi.  Zardushtiy 

adabiyotlar,  xususan,  diniy  kitoblar, so‘g‘d  tilidagi nomalar, xalq adabiyoti yo‘q 

qilinib yuborildi. “Qutayba ibn Muslim Xorazm  xattotlarini  qatl  ettirdi  va din  peshvolarini

qirib tashlab,  ularning  kitob  va  qo’lyozmalarini  yoqib  yuborgandan  keyin,  deb yozgan

edi  Beruniy, xorazmliklar savodsiz bo‘lib qoldilar,  ularning faqat yodda saqlab 

qolgan xotiralarigina qoldi,  ammo vaqt o ‘tishi bilan bu unutilib, faqat o ‘zlari  uchun 

mos bo’lgan  xotiralargina saqlanib qoldi”. So‘g‘d tilidagi dunyoviy  adabiyotlar yo‘q  qilib tashlandi.

Islom  dinini  qabul qilgan, musulmon  bo’lgan mahalliy aholi  vakillari  dastlabki  yillarda xiroj  va juzya 

soliqlaridan  ozod  etilib,  ularga  anchagina  imtiyozlar  berildi.  Namoz  o ‘qish  uchun 

masjidlarga borgan  shaxslarga 2  dirham dan pul ham berilar  edi.  Juzya solig’ini  o‘z vaqtida  to’lamagan

kishilar  tutib  olinib,  bo‘yinlariga  “qarzdor”  deb  taxtachalar osib qo‘yilgan.