Soliq nazariyasi” fanidan ma’ruzalar matni

4.2.1 -chizma. Soliq stavkalari turlari
Soliq stavkalari ikki xil ko’rinishda: qat’iy stavkalarda va nisbiy (foiz) stavkalarda ifodalanadi. Soliq stavkasi qat’iy stavkada belgilangan holda soliq ob’ektiga nisbatan qat’iy so’mda belgilanadi. Masalan, yer solig’ining har bir gektari uchun qat’iy so’mda soliq miqdori o’rnatilgan. Yuridik va jismoniy shaxslarning daromadlariga, mol-mulklariga esa nisbiy stavkada yoki foizda soliq miqdori belgilangan.

Soliq stavkasi bilan soliqqa tortish ob’ekti o’rtasidagi bog’liqliq darajasiga qarab soliq stavkalarini proporsional, progressiv va regressiv kabi turlarga ajratish mumkin.

Soliq stavkalari, undirilishga, mohiyatiga va amal qilishi nuqtai nazaridan bir necha turlariga ajratiladi (4.2.1.-chizma).

Soliq stavkalarining biri bu proporsional soliq stavkalari bo’lib, bu soliq stavkalarini asosiy mohiyati shundan iboratki, yuridik yoki jismoniy shaxslardan oboroti, foydasi yoki boshqa bir soliq ob’ektining bir xil turida yangi qo’llashdan muhim xususiyati shundaki, soliq to’lovchi ega bo’lgan foyda (daromad), divedend, oborot yoki mol-mulk qiymatini hajmi (summasi) qancha bo’lishidan qat’iy nazar bir xil tartibda, ya’ni bir xil foizda soliq stavkasi qo’llaniladi.

Masalan, qo’shilgan qiymat solig’i stavkasi ham bugungi kunda proporsional soliq stavkasi hisoblanadi. Har qaysi soliq to’lovchi qancha oborotga (realizatsiya) ega bo’lishidan qat’iy nazar 20 foiz stavka bo’yicha soliq to’laydi. Shuningdek, yuridik shaxslardan olinadigan mol-mulk solig’i bo’yicha ham proporsional soliq stavkasi qo’llaniladi. Respublikamiz soliq tizimida amal qiluvchi yuridik shaxslarning mol-mulkiga soliq uning ob’ekti 100000 so’m bo’lganida ham 10000000 so’m bo’lganida ham soliq stavkasi o’zgarmay qolaveradi, ya’ni soliq ob’ektining o’zgarishi soliq stavkasining o’zgarishiga ta’sir qilmaydi.

Proporsional soliq stavkasi o’zgarmas soliq stavkasi bo’lib, uning miqdori (foizi) soliq ob’ektining hajmiga bog’liq bo’lmaydi. Bu bir tomondan yuqori daromadga (oborotga) ega bo’lgan soliq to’lovchilar uchun qulay soliq stavkalari hisoblansada, ayrim soliq to’lovchilar uchun noqulaylik tug’dirishi mumkin, ya’ni ushbu soliq stavkasi soliqlarning rag’batlantiruvchilik rolini bajarmaydi.

Soliq stavkalarining keyingi turi progressiv soliq stavkasi hisoblanadi. Progressiv soliq stavkasi, mohiyati jihatidan proporsional soliq stavkasiga nisbatan teskari holatda amal qilib, unga muvofiq soliq to’lovchilarning daromadlari, foydasi yoki oboroti ortib borishiga muvofiq tarzda soliq stavkasining ham ortib borishi tushuniladi. O’zbekiston Respublikasi soliq tizimida buni O’zbekiston Respublikasi fuqarolari, chet el fuqarolari va fuqaroligi bo’lmagan jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i misolida ko’rishimiz mumkin. Bunga muvofiq, jismoniy shaxslarning olgan daromadi oshib borishi bilan birga belgilangan shkala asosida soliq stavkasi oshib boradi. Masalan, jismoniy shaxsning umumiy olgan daromadi eng kam ish haqining besh baravarigacha miqdoridan 7.5 foiz stavkada, eng kam ish haqining besh baravaridan o’n baravarigacha bo’lgan qismidan 16 foiz stavkada, eng kam ish haqining o’n baravaridan ortgan qismidan esa 22 foiz stavkada soliq undirilishi belgilangan (2014 yil uchun).

Demak, bundan ko’rinadiki, progressiv soliq stavkasida soliq ob’ektining oshib borishiga mutanosib ravishda soliq stavkasi ham oshib boradi. Qayd etish lozimki, ko’pgina iqtisodiy adabiyotlarda progresiv soliq stavkasi deganda faqat jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i bo’yicha stavkalar keltiriladi.

Bundan tashqari progressiv soliq stavkalaridan davlat tartibga soluvchi vosita sifatida ham keng foydalanadi, masalan, respublikamiz soliq qonunchiligiga muvofiq me’yoriy muddatlarda o’rnatilmagan yuridik shaxslarning mol-mulkiga belgilangan stavkaning ikki baravari miqdorida soliq undirish belgilangan bo’lib, 2014 yilda yuridik shaxslar mol-mulk solig’i stavkasi 4,0 foiz bo’lgani holda, ularning me’yoriy muddatlarda o’rnatilmagan mol-mulkidan 8 foiz miqdorida soliq undiriladi.

Progressiv soliq stavkasining ikki turi mavjud: oddiy progressiya va murakkab progressiya. Oddiy progressiyada soliqning orttirilgan stavkasi soliqqa tortiladigan barcha ob’ektga nisbatan qo’llaniladi, murakkab progressiyada esa soliqqa tortish ob’ekti qismlarga bo’linadi, ularning har biri o’z stavkasi bo’yicha soliqqa tortiladi, ya’ni orttirilgan stavkalar butun ob’ektga nisbatan emas, balki bundan oldingi bosqichdan ortgan qismiga nisbatan qo’llaniladi. Yuqorida keltirgan misolimiz, jismoniy shaxslarning daromadiga soliq stavkalari murakkab progressiyadir.

Progressiv soliq stavkasining kamchiligi shundaki, bizningcha, bu soliq stavkalari soliq to’lovchilarning daromad olish manfaatdorligini rag’batlantirmaydi, shuning uchun progressiv soliq stavkalarini qo’llaganda muayyan chegaraga qadar soliq stavkasini oshib borishini ta’minlagan holda so’ngra regressiv soliq stavkalarini joriy etish soliq to’lovchilar manfaatlariga mos keladi. Shuning bilan birgalikda ta’kidlash lozimki, progressiv soliq stavkalari davlat tomonidan iqtisodiyotni soliqlar vositasida tartibga solishda alohida ahamiyatga ega.

Soliq stavkalari haqida gapirganda, proporsional soliq stavkasi uchun neytral holat xarakterli bo’lsa, progressiv soliq stavkasi soliqlarning fiskallik xususiyatini xarakterlaydi, ya’ni progressiv soliq stavkalarida byudjet manfaati ko’proq yuzaga chiqadi. Shu jihatdan soliqlardan adolatlik tamoyilining amal qilishini ta’minlash maqsadida regressiv soliq stavkalaridan foydalaniladi.

Regressiv soliq stavkasida soliq to’lovchining soliqqa tortiladigan daromadi, oboroti, mol-mulk qiymati kabi soliq ob’ektining ortib borishi bilan soliq stavkasining kamayib borishi ifodalanadi. Bundan ko’rinadiki, regressiv soliq stavkasi progressiv soliq stavkasi nisbatan teskari iqtisodiy hodisani ifodalaydi.

O’zbekiston Respublikasi soliq tizimida regressiv soliq stavkasi asosan soliqlarning rag’batlantiruvchilik rolini oshirish maqsadida qo’llanilib, bu asosan korxonalarning mahsulot (xizmat, ish)ni chetga eksport qilishini rag’batlantirish maqsadida joriy etilgan. Jumladan:

Foyda solig’i bo’yicha:

Eksportchi korxonalar uchun realizatsiyaning umumiy hajmida o’zi ishlab chiqargan tovarlar eksportining erkin konvertatsiyalanadigan valyutaga eksport qilish ulushiga bog’liq holda daromadga soliq solishning regressiv shkalasi amal qiladi. Eksport ulushi:

- realizatsiyaning umumiy hajmida 15 foizdan 30 foizga qadar bo’lganida - belgilangan stavka 30 foizga kamayadi;

- realizatsiyaning umumiy hajmida 30 foiz va undan ko’p bo’lganida - belgilangan stavka 2 baravarga kamayadi.

Mol-mulk solig’i bo’yicha:

- realizatsiyaning umumiy hajmida 15 foizdan 30 foizga qadar bo’lganida - belgilangan stavka 30 foizga kamayadi;

- realizatsiyaning umumiy hajmida 30 foiz va undan ko’p bo’lganida - belgilangan stavka 50 foizga kamayadi.

Respublikamiz soliq tizimida eksport faoliyatini rag’batlantirishga qaratilgan qator imtiyozlarning mavjudligi milliy tovar ishlab chiqaruvchilarni o’z mahsulotlarini eksport qilishga yo’naltiruvchi asosiy omil bo’lib hisoblanadi.

Iqtisodiy adabiyotlarda uzoq yillardan buyen yagona soliq stavkalarini joriy etish to’g’risida bahsli munozaralar davom etib kelayapti.

Bu qarashlarni rus olimlari A.Abalkin, P.Bunich va boshqalarning ilmiy ishlarida uchratish mumkin. Ularning qayd etishlariga ko’ra korxonalar foydasidan olinadigan soliq uchun yagona stavka joriy qilish bozor munosabatlariga o’tayotgan davlatlar uchun maqbul va yagona yo’l ekanligini ta’kidlaydi. Fikrining isboti- tariqasida yagona stavkaning joriy qilishni to’rt sababini ajratib ko’rsatadi:

1. 
   Хo’jalik mexanizmning yagonaligi;
   
2. 
   Kapitallarni sarflash sohalarining soliq munosabatlariga nisbatan tengligi, bu kapitallarni erkin harakat qilishi uchun asos yaratadi;
   
3. 
   Barcha korxonalarni soliq to’lovchilar sifatida davlat oldida teng huquqliligi;
   

4) Bozordagi raqobat kurashida sharoitlarning tengligi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida bunga qarama-qarshifikrlar ham mavjud. Ana shunday fikrlarga ko’ra, barcha korxonalar uchun yagona stavkada foydadan soliq olish maqsadga muvofiq emasdir. Korxonalarning turlichamoliyaviy sharoitda bo’lgan hozirgi davr holatida yagonastavkani qo’llash korxonaning moliyaviy ehtiyojlari bilandavlatmanfaatlari yuzasidan keskin qarama-qarshiliklarni yuzaga keltiradi.

Rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlar soliq tizimiga e’tibor qaratadigan bo’lsak, ular amaliyotidasoliq stavkalarinitabaqalashtirilganholdaqo’llanilishini guvohi bo’lishimiz mumkin.

Chunki, soliqlarning rag’batlantiruvchilik rolini yuzaga chiqishi asosan uch xil ko’rinishda yuzaga chiqadi. Bular soliq imtiyozlarini amalga oshirish (soliq ob’ektini kamaytirish), soliq to’lovchilari soliqdan ozod etish hamda soliq stavkalarini tabaqalashtirish hisoblanadi.

Qayd etish joizki, soliq stavkalarini tabaqalashtirish soliq tizimi hamda iqtisodiyotning real sektori uchun ham foydali bo’lsada, ammo, bu jarayonda eng asosiy muammo soliq stavkalarini tabaqalashtirish mezonidir.

Yuridik shaxslardan foyda solig’i bo’yichasoliq stavkalari asosan xorij sarmoyasini milliyiqtisodiyotga jalb qilinishi darajasi, soliqto’lovchilarning bolalar va badiiy hunarmandchilik mahsulotlarini ishlab chiqarishga ixtisoslashgan darajasiga qarab tabaqalashtirilgandir. Bunda soliq stavkalarining eng ko’p tabaqalashtirish mezoni sifatida xorij sarmoyasining miqdori asos qilib olingandir. Darhaqiqat ushbu mezon jahon amaliyotida ham asoslangan va yuqori samara beruvchi mezon hisoblanadi. Chunki, xorij sarmoyasining respublikamiz iqtisodiyotiga qanchalik ko’p jalb etilsa, yalpi ichki mahsulotning investitsiyaga sarflanayotgan qismi iste’molga imkon tug’iladi hamda aholini turmush tarzini oshishiga olib kelishi mumkin. Shu maqsadda ham respublikamiz soliq tizimining oldiga qo’yilgan asosiy vazifalaridan biri sifatida soliqlarning chet-el sarmoyalarini milliy iqtisodiyotimizga jalb etilishini rag’batlantirish hamda qulay investsion muhitini yaratishdan iborat qilib belgilangandir.

Agar, soliq stavkalarini tabaqalashtirishda bevosita va bilvosita soliqlar holatiga e’tibor beradigan bo’lsak, bilvosita soliqlarga nisbatan bevosita soliqlarda soliq stavkalari ko’proq tabaqalashgan. Buning asosiy sababi, bizningcha, soliqlarning rag’batlantiruvchilik roli asosan bevosita va bilvosita soliqlar orqali yuzaga chiqadi, shunga asoslangan holda soliq stavkalarini tabaqalashtirishda bevosita va bilvosita soliqlar orqali korxonalarni turli xil faoliyat bo’yicha rag’batlantiriladi.

Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq xo’jalik yurituvchi sub’ektlardan asosan suv manbalarining tejab tergab foydalanish hamda davlat byudjetini daromad bilan ta’minlash sifatidakiritilganbo’lib, uni tabaqalashtirishda ikki xil yondashuv amalga oshirilgan, ya’ni suv resurslaridan foydalanilganlik uchun soliq stavkalari sohalar va suvlarni paydo bo’lish manbalariga ko’ra tabaqalashtirilgandir.

Bevosita soliqlar jumlasiga kiruvchi mol-mulk solig’i ham korxonalarning o’z tasarrufidagi va foydalaniladigan mol-mulklarining samarali foydalanishga undash va byudjet manfaati nuqtai nazaridan kiritilgan bo’lib, mol-mulk solig’i bo’yicha soliq asosan proporsional holda o’rnatilgan bo’lib u hozirgi (2014 yildan) kunda 4,0 foizlik stavkadan belgilangandir.

O’zbekiston Respublikasi soliq tizimida bevosita soliqlardan tashqari bilvosita soliqlar ham amal qilib, ushbu soliq turlari bo’yicha ham tabaqalashtirilgan soliq stavkalari qo’llaniladi.

Qo’shilgan qiymat solig’i eng asosiy soliq turlaridan biri bo’lib, bu asosan oborotdan olinadigan va sotuvdan olinadigan soliqlarning o’rniga kiritilgandir. Qo’shilgan qiymat solig’i bo’yicha dastlabki yilda 32 foizli stavka qo’llanilgan bo’lsa, bugungi kunda umumiy tartibda 2014 yilda 20 foizlik va nollik stavka bo’yicha soliq undirilmoqda.

Bilvosita soliqlardan yana bir turi bo’lgan aksiz solig’i bo’yicha ham tabaqalashtirilgan soliq stavkalari qo’llanilgan bo’lib, bu soliq turida soliq stavkalarini tabaqalashtirishda boshqa soliqlardan farqli ravishda soliq stavkalari soliq to’lovchilar sohalar yoki soliq to’lovchilarning joylanishiga qarab emas, balki aksiz solig’iga tortiladigan tovarlar ro’yxati bo’yicha tabaqalashtirilgandir.

Umumiy xulosa qilib aytganda soliq stavkalarini tabaqalashtirish soliq tizimining eng muhim asosiy muammolaridan biri bo’lib, o’ta nozik va katta ahamiyatga ega bo’lgan masala hisoblanadi, chunki, unda davlat byudjeti va soliq to’lovchilarning manfaatlari aks etgandir.

Umumiy xulosa qilib aytganda soliq stavkalarini tabaqalashtirish soliq tizimining eng muhim asosiy muammolaridan biri bo’lib, o’ta nozik va katta ahamiyatga ega bo’lgan masala hisoblanadi, chunki, unda davlat byudjeti va soliq to’lovchilarning manfaatlari aks etgandir.


O’zbekiston Respublikasi soliq tizimida soliq stavkalarini tabaqalashtirish mezonlari


Soliq to’lovchilarning milliy iqtisodiyotga xorij sarmoyasini jalb etishiga qarab (foyda solig’i)

Soliq to’lovchilarning paydo bo’lishiga ko’ra

Soliq to’lovchilarning bolalarbop mahsulotlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashuviga qarab (foyda) solig’i


Soliq to’lovchilarning joylashishiga (shahar, qishloq) ko’ra

(yagona soliq to’lovi)

Qazibolinadiganfoydaliqazilmalarturlarigako’ra (nedra)


Daromad olinish manbaiga ko’ra

(Jismoniy shaxslar daromadiga soliq)

Soliqob’ektiningqaytabaholanishigako’ra (Jismoniyshaxslarmol-mulksolig’i)

Yer uchastkalari bonitetiga ko’ra

(yer solig’i)

Soliq to’lovchining eksport salohiyatiga ko’ra (foyda va mulk soliqlari)




Faoliyat turiga ko’ra (yagona soliq to’lovi, qat’iybelgilangansoliq)