Soliq munosabatlarining vujudga kelishi va rivojlanish bosqichlari

1. Soliqlarning paydo bo‘lishi, ilk ko‘rinishlari va rivojlanish 

bosqichlari 

Hozirgi davr soliq tizimiga   

mohiyatan o’xshash ilk soliq tizimi 

qadimgi Rimda shakllangan. Bu 

soliqlar faqat urush xarajatlarini 

moliyalashtirish  uchun zarur 

bo’lgan. Rim aholisi o’zining mol-

mulki, turmush darajasi   hamda 

oilaviy ahvolidan  kelib  chiqqan  

holda, soliq to’lashgan. Soliq 

summalari maxsus shaxslar 

tomonidan hisob kitob qilingan.

Rimda davlat tashkilotlarining  rivojlanishi bevosita imperator 

Oktavian Avgustin (er.av. 63-14 yillar) tomonidan  soliq islohotini 

amalga oshirishga, oqibatda esa, ilk pul soliqlari joriy bo’lishiga 

olib keldi. Soliqlarni joriy etish va uni nazorati bilan 

shug‘ullanuvchi  moliyaviy muassasa shakllandi. Yer solig‘i davlat 

soliqlarining  asosiy ulushini tashkil etgan. Shu qatori ko’chmas 

mulkdan, baliqlardan, chorva va boshqa mollardan soliqlar 

undirilgan. To’g‘ri soliqlardan tashqari egri soliqlar ham bo’lgan. 

Masalan, oborot solig‘i 1 %, qullar savdosidan oborot solig‘i 4 % va 

boshqalar. Bu davrga kelib soliqlar nafaqat fiskal, balki u yoki bu 

iqtisodiy tarmoqlar bo’yicha tartibga soluvchilik vazifasini ham 

bajara boshlagan. 

Tovar-pul munosabatlarining  rivojlanishi  va mustahkamlanishi soliqlarning 

hozirgidek pul ko’rinishiga kelishiga olib keldi. Oldin soliqlar, asosan, chegara va 

qo’shin ehtiyojlariga, shahar atrofini mustahkamlashga, yo’l va ibodatxona 

qurilishlariga yig‘ilgan bo’lsa, vaqt o’tishi bilan soliqlar davlat xazinasi 

daromadining birinchi galdagi manbai bo’lib qoldi.

Ammo XVII asrgacha Yevropada  

soliqlar tartibsiz undirilganligi uchun 

yagona tizimga ega bo’lmagan. 

Ularning  taqdiri urush natijalariga 

bog‘liq bo’lib, goh kamayib, goh 

ko’payib ketar, natijada  aholining 

tinka-porasini quritgan edi. Faqatgina 

XVII asr oxiri XVIII asr boshlariga 

kelib soliqlar rivojlanishining 

ikkinchi bosqichi boshlanadi.

---

Tovar-pul

munosabatlarining

rivojlanishi

va

mustahkamlanishi

soliqlarning

hozirgidek pul ko’rinishiga kelishiga olib keldi. Oldin soliqlar, asosan, chegara va

qo’shin ehtiyojlariga, shahar atrofini mustahkamlashga, yo’l va ibodatxona

qurilishlariga yig‘ilgan bo’lsa, vaqt o’tishi bilan soliqlar davlat xazinasi daromadining

birinchi galdagi manbai bo’lib qoldi.

Hozirgi davr soliq tizimiga mohiyatan o’xshash ilk soliq tizimi qadimgi Rimda

shakllangan. Bu soliqlar faqat urush xarajatlarini moliyalashtirish uchun zarur bo’lgan.

Rim aholisi o’zining mol-mulki, turmush darajasi

hamda oilaviy ahvolidan kelib

chiqqan holda, soliq to’lashgan. Soliq summalari maxsus shaxslar tomonidan hisob

kitob qilingan.

Rimda davlat tashkilotlarining rivojlanishi bevosita imperator Oktavian Avgustin

(er.av. 63-14 yillar) tomonidan soliq islohotini amalga oshirishga, oqibatda esa, ilk pul

soliqlari joriy bo’lishiga olib keldi. Soliqlarni joriy etish va uni nazorati bilan

shug‘ullanuvchi moliyaviy muassasa shakllandi. Yer solig‘i davlat soliqlarining asosiy

ulushini tashkil etgan. Shu qatori ko’chmas mulkdan, baliqlardan, chorva va boshqa

mollardan soliqlar undirilgan. To’g‘ri soliqlardan tashqari egri soliqlar ham bo’lgan.

Masalan, oborot solig‘i 1 %, qullar savdosidan oborot solig‘i 4 % va boshqalar. Bu

davrga kelib soliqlar nafaqat fiskal, balki u yoki bu iqtisodiy tarmoqlar bo’yicha

tartibga soluvchilik vazifasini ham bajara boshlagan.

Ammo XVII asrgacha Evropada soliqlar tartibsiz undirilganligi uchun yagona

tizimga ega bo’lmagan. Ularning taqdiri urush natijalariga bog‘liq bo’lib, goh kamayib,

goh ko’payib ketar, natijada aholining tinka-porasini quritgan edi. Faqatgina XVII asr

oxiri XVIII asr boshlariga kelib soliqlar rivojlanishining ikkinchi bosqichi boshlanadi.

---

Bu bosqichda Adam Smit o‘zining “