Soliq akademiyasi

• 
  moddiy resurslar to’g’risida tushuncha va tahlil etish vazifalari;
  
• 
  moddiy resurslar bilan ta’minlanish manbalari;
  
• 
  ichki manba;
  
• 
  tashqi manba;
  
• 
  ta’minot rejasining realligini tekshirish uslublari;
  
• 
  moddiy resurslar holatini tahlil etish uslublari;
  
• 
  ishlab chiqarishda moddiy resurslardan samarali foydalanish tahlilini uslublari;
  
• 
  material sig’imi va uni mahsulot hajmiga ta’siri;
  
• 
  material sig’imi va uni tannarxiga ta’siri;
  
• 
  material sig’imi va uni pasaytirish rezervlari.
  

Takrorlash uchun savollar

1. 
   Korxonaning moddiy resurslari nima maqsadda tahlil etiladi?
   
2. 
   Moddiy resurslarni tahlil qilishda tahlilning asosiy vazifalari nimalardan iborat bo’ladi?
   
3. 
   Qaysi axborot manbalariga asoslanib korxonaning moddiy resurslar tahlil qilinadi?
   
4. 
   Moddiy resurslar tarkibi va uning dinamik o’zgarishlari qanday tahlil etiladi?
   
5. 
   Moddiy resurslardan samarali foydalanganlikni ifodalovchi ko’rsatkichlar haqida nimalarni bilasiz?
   
6. 
   Material qaytimi va material sig’imi qanday aniqlanadi?
   
7. 
   Material qaytimining mahsulot hajmiga ta’siri qanday tahlil etiladi?
   
8. 
   Material sig’imini pasaytirish imkoniyatlarini ko’rsatib bering.
   

9-MAVZU: MAHSULOT ISHLAB CHIQARISH VA DAVR XARAJATLARI TAHLILI
O’rganiladigan savollar:

1. 
   Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida tannarxni pasaytirishning ahamiyati, uni mohiyati, tahlil vazifalari va axborot manbalari
   

2. Xarajatlarni turkumlash: Ishlab chiqarish va noishlab chiqarish xarajatlari, «o’zgaruvchan» va «o’zgarmas» xarajatlar

3. 1 so’mlik tovar mahsuloti uchun qilingan xarajatlar tahlili

4. Xarajatlarning iqtisodiy elementi va kalkulyatsion moddalari bo’yicha tahlili

5. Ishlab chiqarishdagi mehnatga haq to’lash xarajatlarining tahlili

6. Ishchilarning ish haqi fondiga ta’sir etuvchi omillar tahlili

7. Mehnat unumdorligi bilan o’rtacha ish haqi o’rtasidagi nisbatning o’zgarishini mahsulot tannarxiga ta’sirini tahlili

1. Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida tannarxni pasaytirishning ahamiyati, uni mohiyati, tahlil vazifalari va axborot manbalari
Mahsulot tannarxi korxona moliya xo’jalik faoliyatini hamma tomonlarini aks ettiruvchi ko’rsatkichlardir. Shu tufayli ishlab chiqarish xarajatlarini to’g’ri hisobga olish va mahsulot tannarxini kalkulyatsiya qilish hamda tahlil qilish boshqaruv hisobi hamda moliyaviy va boshqaruv tahlili fanlarining muhim vazifalaridan biridir.

Bugungi kunda korxona faoliyatining muhim ko’rsatkichlaridan va unga baho beradigan mezon ko’rsatkichlaridan biri, foyda va rentabellikdir. Foydaga ta’sir etuvchi omil bu tannarxdir.

Mahsulot tannarxi – shu mahsulotni ishlab chiqarish uchun ketgan barcha bevosita va bilvosita xarajatlarning qiymat ifodasidir.

Bugungi kunda amalda bo’lgan Nizomga muvofiq mahsulot (ish, xizmat)ni ishlab chiqarish xarajatlari tarkibiga kiradigan moddalar sirasiga o’zgarishlar kiritilgan. Mahsulot tannarxiga kiritiladigan xarajatlar tarkibini aniqlashdan maqsad:

1. 
   Buxgalteriya hisobi schyotida jami xarajatlar to’g’rida to’liq va aniq ma’lumotlarga ega bo’lish, korxona faoliyatini rentabelligi va Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida raqobatbardoshliligini aniqlash;
   
2. 
   Mahsulot (ish, xizmat)lar tannarxini aniq hisob-kitobini qilish;
   
3. 
   Mahsulot tannarxiga kiritilmaydigan xarajatlarni alohida tarkiblash va ularni moliyaviy natijaviylikka bog’lash;
   
4. 
   Ishlab chiqarish xarajatlarini yuzaga chiqishi va javobgarlik markazlari bo’yicha hisobga olish va nazorat qilish;
   
5. 
   Soliq to’lanadigan bazani aniq hisob-kitobini yurtish va bu orqali ishlab chiqarish xarajatlari hamda korxona sarflarini boshqarishni tashkil etishdan iboratdir.
   

Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning ishlab chiqarayotgan mahsulotlari tannarxini tahlil qilishda boshqaruv tahlilining eng asosiy vazifalari bo’lib quyidagilar hisoblanadi:

• 
  Ishlab chiqarish xarajatlarini o’rganish va ularning holatiga baho berish;
  
• 
  Mahsulot tannarxini pasaytirish bo’yicha belgilangan rejani bajarilishi va dinamikasini nazorat qilish;
  
• 
  Ishlab chiqarish xarajatlarini iqtisodiy elementi va kalkulyatsion moddalari bo’yicha o’rganish va ularga baho berish;
  
• 
  Mehnat unumdorligi bilan ish haqi xarajatlari o’rtasidagi nisbatni o’rganish;
  
• 
  Tannarxning o’zgarish sabablarini aniqlash va unga ta’sir etuvchi omillarni miqdor jihatidan hisoblash;
  
• 
  Ayrim turdagi mahsulot tannarxini xarajat moddalari bo’yicha tahlil etish;
  
• 
  Tannarxni pasaytirish bo’yicha mavjud imkoniyatlarni aniqlash va hakozo.
  

“Mahsulot (ish, xizmat)lar tannarxiga kiritiladigan, mahsulot (ish, xizmat)larni ishlab chiqarish va sotish bo’yicha xarajatlar tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish haqida”gi Nizomga muvofiq ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olishning umumiyligi ta’minlangan. Buning yakunida mahsulot (ish, xizmat)larni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarini rejalashtrish, tahlil etish va nazorat qilishga imkoniyat tug’iladi.

Mazkur Nizom buxgalteriya hisobi maqsadlarida va soliqqa tortish maqsadlarida xarajatlarni hisoblash tartiblaridagi farqlanishlarini hisobga olib ishlab chiqilgan. Boshqaruv hisobi va boshqaruv tahlilining asosiy maqsadi xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning bozor iqtisodiyoti sharoitlarida raqobatga bardoshligini aniqlashdir.

Nizomda buxgalteriya hisobi bo’yicha foyda bilan soliqqa tortiladigan foyda o’rtasidagi tafovutlarga izoh berilgan.

Soliqqa tortiladigan foyda buxgalteriya hisobidagi foydadan farq qilishining sababi shundaki, davlat soliq siyosatiga muvofiq amaldagi soliq qonunchiligi bo’yicha korxona xarajatlarining bir qismi soliqqa tortiladigan bazaga kirmaydi. Nizomda moliyaviy natijalarni shakllantirishning asosiy qoidalari va xarajatlarni guruhlash berilgan. Birinchi ilovada korxona hisobot davridagi balans foydasini hisoblashda chegiriladigan, lekin xo’jalik sub’ektining soliqqa tortiladigan bazasiga qo’shiladigan xarajat moddalari berilgan. Ikkinchi ilovada xarajatlar amalga oshirilishi paytida soliqqa tortiladigan bazadan chegirilmaydigan, lekin keyingi davrlarda chegiriladigan xarajatlar ro’yxati berilgan (vaqt bo’yicha farqlanishlar).

Uchinchi ilovada foydasi emas, daromadi soliqqa tortilayotgan korxonalar uchun qo’shimcha chegirilmaydigan xarajatlar ro’yxati berilgan.

Bugungi kunda xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning mahsulotlari tannarxini tahlil qilishda boshqaruv tahlilining asosiy axborot manbalari bo’lib quyidagilar hisoblanadi:

• 
  Xo’jalik sub’ektlarining biznes reja ma’lumotlari;
  
• 
  5-S “Korxona sarf-xarajatlari to’g’risida”gi hisoboti ma’lumotlari;
  
• 
  1-T “Mehnat hisoboti” ma’lumotlari;
  
• 
  Buxgalteriya hisobining ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olib boruvchi schyot ma’lumotlari va boshqa turdagi qo’shimcha ma’lumotlar.
  

2. Xarajatlarni turkumlash: Ishlab chiqarish va noishlab chiqarish xarajatlari, «o’zgaruvchan» va «o’zgarmas» xarajatlar
Mahsulot (ish, xizmat)larni ishlab chiqarish tannarxi ishlab chiqarish yoki qayta ishlash jarayonida ishlatilgan tabiiy resurslar, xom-ashyo, materiallar, yoqilg’i, energiya, asosiy vositalar (amortizatsiya), mehnat rusurslari va boshqa ishlab chiqarish bilan bog’liq xarajatlarining qiymat ko’rinishini ifoda etadi.

Mahsulotning ishlab chiqarish tannarxiga ishlab chiqarishni tashkil qilish uslubi va texnologiyasi bilan belgilangan mahsulotni ishlab chiqarish (ish, xizmatlar bajarish) bilan bevosita bog’liq xarajatlar kiritiladi. Bo’larga: bevosita va bilvosita moddiy xarajatlar, bevosita va bilvosita mehnat xarajatlari, ishlab chiqarish yo’nalishidagi ustama xarajatlar hamda boshqa bevosita va bilvosita xarajatlar kiradi.

Ishlab chiqarishning moddiy xarajatlari tarkibiga quyidagilar kiradi:

-tashqaridan sotib olinadigan ishlab chiqariladigan mahsulot tarkibiga kirib, uning asosini tashkil etadigan Yoki mahsulot Tayyorlashda (ish bajarishda, xizmat ko’rsatishda) zarur komponent hisoblanadigan xom-ashyo va materiallar;

-mahsulotni o’rash hamda boshqa ishlab chiqarish zaruriyatlari uchun sotib olingan materiallar, ta’mirlash uchun ehtiYot qismlar, moslamalar va boshqa mehnat buyumlari;

-texnologik maqsadlar, binolarni isitish, barcha turdagi energiyani ishlab chiqarish uchun sarflanadigan chetdan sotib olingan yoqilg’ining hamma turlari;

-korxonaning texnologik, tarnsport va boshqa ishlab chiqarish, shuningdek, xo’jalik zaruriyatlariga sarflanadigan sotib olinadigan barcha turdagi energiya;

-tabiiy kamayishining me’yor chegarasidagi moddiy resurslarning kamomadi va buzilishlaridan yo’qotishlar;

Ishlab chiqarishdagi mehnatga haq to’lash xarajatlariga quyidagi moddalar kiradi:

-korxonada qabo’l qilingan mehnatga haq to’lash shakl va tizimlariga muvofiq ishbay haqlari, tarif stavkalari va mansab okladlari asosida haqiqiy bajarilgan ishlar uchun ishlab chiqarishdagi hisoblangan ish haqi;

-natura shaklida haq to’lash tartibi bo’yicha beriladigan mahsulot qiymati;

-amaldagi tartiblarga ko’ra rag’batlantiruvchi to’lovlar, jumladan, ishlab chiqarish natijalari uchun mukofotlar (natural mukofotlarni qo’shgan holda) ta’rif stavkalari va okladlarga kasb mahorati uchun qo’shimcha ustama to’lovlar, amaldagi qonunchilikka muvofiq ko’p yillik xizmatlari uchun (shu xo’jalikda bir ixtisoslikdagi ish staji uchun) ishlab chiqarish xodimlariga beriladigan taqdirlanishlar, mukofotlar, kasb mahorati uchun ta’rif stakalar va okladlarga nisbatan) ustama to’lovlar, harakatdagi qonunchilikka muvofiq ko’p yillik xizmatlari uchun ishlab chiqarish xodimlariga beriladigan taqdirlashlar;

-ish rejimi va mehnat sharoitlari bilan bog’liq tovon to’lovlari, jumladan, tungi ish vaqti, ish vaqtidan so’nggi ish uchun to’lovlar.

Amaldagi Nizomga muvofiq xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning barcha xarajatlari quyidagi guruhlarga ajratiladi:

1. 
   Mahsulot ishlab chiqarish tannarxiga qo’shiladigan xarajatlar;
   

A) Ishlab chiqarish tannarxiga qo’shilmaydigan xarajatlar, ammo, davr xarajatlariga qo’shiladigan xarajatlar (asosiy faoliyatdan ko’rilgan foydani aniqlash uchun);

2. 
   Korxonaning umumxo’jalik faoliyatidan ko’rgan foyda yoki zararini aniqlashda hisobga olinadigan moliyaviy faoliyat xarajatlari.
   
3. 
   Favqulodda zarar (soliq to’lashga qadar aniqlanadigan foydani hisoblashda ishtirok etadigan).
   

Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning xarajatlarini yuqoridagi tarkib bo’yicha guruhlanganda, har bir guruh xarajatlari quyidagicha turkumlanadi:

1. 
   Mahsulot ishlab chiqarish tannarxiga qo’shiladigan xarajatlar quyidagicha turkumlanadi:
   

a) Bevosita va bilvosita moddiy xarajatlar;

b) Bevosita va bilvosita mehnat xarajatlari;

v) Ishlab chiqarishdagi ma’muriy xarajatlar.

2. 
   Davr xarajatlari quyidagicha turkumlanadi:
   

a) Sotish bo’yicha xarajatlar;

b) Boshqaruv xarajatlari;

v) Boshqa muomala xarajatlari va zararlar.

3. 
   Moliyaviy faoliyat bo’yicha xarajatlar quyidagicha turkumlanadi:
   

a) Foizlar bo’yicha sarflar;

b) Chet el valyutasi ko’rsi o’zgarishidan ko’rilgan zarar;

v) Qimmatli qog’ozlarga qo’yilgan mablag’larni qayta baholashdan ko’rilgan zarar;

g) Moliyaviy faoliyat bo’yicha boshqa sarf xarajatlar.

4. 
   Favqulotda zararlar odatda turkumlanmaydi.
   

Ishlab chiqarish va noishlab chiqarish xarajatlari.

Mahsulot ishlab chiqarish bilan bog’liq xarajatlarga ishlab chiqarish xarajatlari deb ataladi. Ularga quyidagilar kiradi:

-Material xarajatlari;

-Mehnat haqi xarajatlari;

-Ishlab chiqarish bilan bog’liq ma’muriy xarajatlar.

Bevosita material xarajatlari mehnat haqi bilan birgalikda dastlabki xarajatlarni tashkil etadi.

Mehnat haqi va ishlab chiqarish xarakteridagi ma’muriy boshqaruv xarajatlari birgalikda konversiya xarajatlarini tashkil etadi.

Material xarajatlari konversiya xarajatlari bilan birgalikda to’liq ishlab chiqarish tannarxini tashkil etadi.

Noishlab chiqarish xarajatlari.

Ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lmagan barcha xarajatlarga noishlab chiqarish xarajatlari deb ataladi. Ular tarkibiga sotish bilan bog’liq xarajatlar, ilmiy tekshirish va tadqiqot xarajatlari, umumiy va ma’muriy boshqaruv xarajatlari, boshqaruv xarajatlari, olingan kredit uchun foiz to’lovlari va boshqa ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lmagan, xarajatlar^ kiritiladi.

Mahsulot tannarxini umumlashtiruvchi ko’rsatkichlar quyidagilarni tashkil etadi.

1. Bir so’mlik tovar mahsuloti uchun qilingan xarajat;

2. Taqqoslanadigan mahsulot tannarxi;

3. Mahsulot birligining tannarxi.

Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning faoliyatidagi xarajatlarni yuqoridagi ko’rinishda turkumlash bilan bir qatorda yana quyidagi xususiyatlari bo’yicha ham tasniflab chiqishimz mumkin.

Yuzaga chiqish shakliga ko’ra:

• 
  asosiy ishlab chiqarish xarajatlari;
  
• 
  moliyaviy faoliyat bo’yicha xarajatlar;
  
• 
  tasodifiy, favquloddagi xarajatlar.
  

Mahsulot tannarxiga qo’shilishiga ko’ra:

• 
  mahsulot ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar;
  
• 
  mahsulot ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmaydigan xarajatlar.
  

Yuzaga chiqish o’rni bo’yicha:

• 
  bo’lim bo’yicha qilingan xarajatlar;
  
• 
  sex bo’yicha qilingan xarajatlar;
  
• 
  uchastka bo’yicha qilingan xarajatlar va hakozo.
  

Sotish hajmiga hisobdan chiqarilishiga ko’ra:

• 
  mahsulot ishlab chiqarish xarajatlari;
  
• 
  davr xarajatlari.
  

Davriga ko’ra:

• 
  joriy davr xarajatlari;
  
• 
  kelgusi davr xarajatlari.
  

Soliqqa tortiladigan foyda summasini aniqlashda hisobga olinishiga ko’ra:

• 
  soliqqa tortiladigan bazaga qayta qo’shiladigan doimiy tafovutlar;
  
• 
  soliqqa tortiladigan bazaga qo’shiladigan davri bo’yicha tafovutlar;
  
• 
  soliqqa tortiladigan bazani aniqlashda hisobga olinmaydigan xarajatlar.
  

Mahsulot hajmining o’zgarishiga muvofiq:

• 
  o’zgaruvchan xarajatlar;
  
• 
  o’zgarmas xarajatlar.
  

Mahsulot tannarxiga qo’shilishiga qarab:

• 
  to’g’ri xarajatlar (bevosita);
  
• 
  egri xarajatlar (bilvosita).
  

Moliyaviy natijalarga daxlsizligi bo’yicha:

• 
  mahsulot tannarxiga qo’shiladigan xarajatlar;
  
• 
  foyda hisobidan qoplanadigan xarajatlar.
  

Tahlil etishda o’rganish ob’ekti va maqsadidan kelib chiqqan holda korxona xarajatlarining u yoki bu turkumi bo’yicha o’zgarishlar va o’zgarish sabablariga baho beriladi. Taqqoslash yoki qiyosiy o’rganishda joriy davr va o’tgan yil ma’lumotlari, biznes reja ko’rsatkichlari, o’rtacha ko’rsatkichlar va tarmoq bo’yicha boshqa ma’lumotlar olinadi. Taqqoslashda ko’rsatkichlar bo’yicha mutloq o’zgarishlar nisbiy ko’rsatkichlarni qo’llash orqali to’ldiriladi.

3. 1 so’mlik tovar mahsuloti uchun qilingan xarajatlar tahlili
Mahsulot tannarxini ifodalovchi ko’rsatkichlardan eng muhimi bir so’mlik tovar mahsuloti uchun qilingan xarajatdir. Bu ko’rsatkich tiyin hisobida quyidagicha aniqlanadi:

Bir so’mlik tovar Ishlab chiqarish tannarxi

mahsuloti uchun = ------------------------------------------------

qilingan xarajat (tiyin) Tovar mahsulotini ulgurji bahosi.

Bu ko’rsatkich orqali qilingan xarajatlarning samaradorligini aniqlash mumkin.

Tahlil etishda bir so’mlik tovar mahsuloti uchun qilingan xarajatlar dinamikasi, biznes rejaga nisbatan o’zgarishi aniqlanadi.

Jadval ma’lumotlari shuni ko’rsatadiki, biz tahlil qilayotgan “AVS” aksionerlik jamiyatida ishlab chiqarilgan tovar mahsulotining har so’mi uchun qilingan xarajat hisobot davrida 77,37 tiyinni tashkil etib, o’tgan yilga nisbatan 19,29 tiyinga yoki 33,21 %ga, biznes rejaga nisbatan esa 14,86 tiyinga yoki 23,77 %ga ko’paygan. Xarajatlarning bunday tartibda ortishi korxonaning rentabelligini pasaytirib yuboradi. O’rganilayotgan davrda har bir so’mlik tovar mahsuloti uchun qilingan xarajat biznes rejaga nisbatan 14,86 tiyinga ortishi hisobiga korxona bo’yicha ortiqcha 379519,5 ming so’mlik xarajat qilinishiga yo’l qo’yilgan. Agarda korxona o’rganilayotgan davrda har bir so’mlik mahsulot uchun ortiqcha 14,86 tiyin xarajat qilinishiga yo’l qo’ymaganda edi korxonaning oladigan daromadi shuncha so’mga ortgan bo’lardi.

Tahlil davomida 1 so’mlik mahsulot uchun qilingan xarajatlarni rejaga, o’tgan yildagiga nisbatan o’zgarish sababalari va unga quyidagi omillarni ta’sirini aniqlash lozim.

1. Mahsulot strukturasi va assortimenti o’zgarishi.

2. Hom ashyo yoqilg’i energiya bahosini o’zgarishi.

3. Mahsulot bahosini o’zgarishi.
4. Xarajatlarning iqtisodiy elementi va kalkulyatsion moddalari bo’yicha tahlili
Sanoat korxonalari ishlab chiqarish xarajatlarini rivojlantirish maqsadida buxgalteriya hisobi va hisobotida uning yo’nalishlari bo’yicha guruhlarga ajratish maqsadga muvofiqdir:

Xarajatlarning iqtisodiy elementlari bo’yicha;

Xarajatlarning kalkulyatsion moddalari bo’yicha.

Xarajatlarni elementi bo’yicha guruhlarga ajratishdan maqsad ularni strukturasi, dinamikasini nazorat qilishdan iborat.

Ko’rsatkichlarni taqqoslash orqali jonli mehnat bilan boshqa xarajat turlarini nisbati, ishlab chiqarish zaxiralarini normalashtirish va tahlil etish, oborot mablag’larini tezligini aniqlash va milliy daromadni hisoblash imkoniyati tug’iladi.

Xarajatlarni elementlari bo’yicha tahlil natijalariga muvofiq material sig’imi, mehnat sig’imi va fond sig’imi darajalari bo’yicha tannarxni pasaytirish imkoniyatlarini aniqlash mumkin.

Tahlil etishda jami xarajatdagi har bir xarajat elementning tutgan salmog’i aniqlanib, o’tgan yildagisi hamda smetadagi ko’rsatkichlar bilan taqqoslanadi va bu ko’rsatkichlarni o’zgarish sabablari aniqlanadi.

Mahsulotlarning ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lgan xarajatlari tarkibini iqtisodiy elementlari va moddalari bo’yicha quyidagi tarkibda berish mumkin.

Ishlab chiqarish xarajatlarini iqtisodiy elementlari va kalkulyatsion moddalari bo’yicha o’rganish quyidagicha farqlanadi, ya’ni, bo’limlar va korxona bo’yicha jami xarajatlar faqat iqtisodiy elementlari bo’yicha o’rganiladi, mahsulotlar turi va turkumi bo’yicha esa ishlab chiqarish xarajatlari kalkulyatsiya moddalari asosida ko’rib chiqiladi. Tahlil etishda ishlab chiqarish xarajatlarining jami o’zgarishi va uning tarkibi bo’yicha o’zgarishlari mutloq va nisbiy jihatdan o’rganiladi. Nisbiy jihatdan o’rganishda har bir turkum xarajat moddasi yoki elementining jami ishlab chiqarish xarajatlari tarkibidagi salmog’iga baho beriladi.

5. Ishlab chiqarishdagi mehnatga haq to’lash xarajatlarining tahlili

Iste’mol fondi xarajatlari deganda korxonada band bo’lgan xodimlar va ular nomidan to’lanadigan xarajatlar tushuniladi. Bunga, mehnat haqi sifatida hisoblanadigan va to’lanadigan xarajatlar, to’lovlar, rag’batlantirishlar kiritiladi. Xodimlar nomidan to’lanadigan to’lovlar tarkibiga ularning ishga qatnashi va ovqatlanishi bilan bog’liq bo’lgan xarajatlar, kiyim-kechaklar, kommunal xizmat va uy-joy uchun to’lovlar, ularni o’qitish bilan bog’liq va boshqa shu kabi to’lovlar kiritiladi.

Mehnat haqi – bu jamiyat ko’lamida Milliy daromadning ishchilar va xizmatchilar o’rtasida ular mehnatini miqdori va sifatiga muvofiq taqsimlanadigan hamda shaxsiy iste’moli maqsadlari uchun foydalaniladigan qismidir. Korxona mehnatga haq to’lashdan mehnat unumdorligini oshirishni, fan texnika taraqqiyotini jadallashtirishni, mahsulot sifatini yaxshilash va ishlab chiqarish samaradorligini oshirishni eng muhim vositasi sifatida foydalaniladi. Ish haqini tashkil etish va ularni shakllantirishdan asosiy maqsad barcha xodimlarni ish haqi yakka va kollektiv mehnat natijalariga to’g’ridan to’g’ri bog’liq bo’lishiga erishishdan, mahnatga haq to’lashga tekischilik elementlarini bartaraf etishdan iborat.

Korxonada mehnat haqi xarajatlarini tahlil etishda mehnat haqi fondining reja va o’tgan yillarga nisbatan o’zgarishi va o’zgarish sabablariga, bir xodimga to’g’ri keladigan o’rtacha mehnat haqi fondi hamda uning o’zgarishiga baho beriladi. Mehnat haqi fondining shakllanishi va uning berilishi davlat tashkilotlari tomonidan tartibga solib turiladi va nazorat qilinadi. Bu bevosita kredit tashkiloti hisoblangan bank tizimi va uning bo’limlari bo’lishi mumkin. Mehnat haqi fondining hisoblanishi va berilishi yuzasidan O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan har yili qayta tuziladigan uslubiy yo’riqnoma bu boradagi me’yoriy hujjat sifatida olinadi.

Bugungi kunda korxonalarda xodimlarning ish haqini tahlil etishning asosiy vazifalari bo’lib quyidagilar hisoblanadi:

1. 
   Bazis davri va rejadagi ish haqi fondining realligini baholash;
   
2. 
   Ish haqi fondining mutloq va nisbiy farqlarini aniqlash;
   
3. 
   Ish haqi fondiga ta’sir etuvchi omillarni miqdor jihatidan o’lchash;
   
4. 
   Ish haqi fondi tarkibidagi unumsiz xarajatlarni hisoblash;
   
5. 
   Mehnat unumdorligi bilan o’rtacha ish haqi o’rtasidagi nisbatni tannarxga bo’lgan ta’sirini hisoblash.
   

Ish haqini mutloq farqini aniqlash uchun sarflangan ish haqi fondini bazis davridagisi bilan taqqoslash lozim. Nisbiy farqni aniqlash uchun haqiqiy sarflangan hisobot davridagi ish haqi bazis davridagi ish haqini mahsulot ishlab chiqarish hajmiga korrektirovka qilingan ko’rsatkichlar bilan taqqoslanadi.

5. 
   Ishchilarning ish haqi fondiga ta’sir
   

etuvchi omillar tahlili
Sanoat ishlab chiqarish hodimlari ish haqi fondi tarkibida ishchilarni ish haqi yuqori salmoqqa egadir. Shu bois ishchilarni ish haqidan qay darajada foydalanganligini nazorat qilish, unumsiz xarajatlarga yo’l qo’ymaslik tannarxni pasaytirish imkoniyatini beradi. Tahlil etishda ishchilarni hisobot davridagi haqiqiy sarflangan ish haqini rejadagi, o’tgan yildagi ish haqi fondi bilan taqqoslanadi, uning farqi aniqlanadi va unga ta’sir etuvchi quyidagi omillar miqdor jihatdan hisoblanadi.

1. 
   Mahsulot hajmini o’zgarishi;
   
2. 
   Ishchilar (nisbiy) sonini o’zgarishi;
   
3. 
   Bir ishchiga to’g’ri keladigan o’rtacha yillik ish haqini o’zgarishi.
   

Mahsulot hajmini o’zgarishini ishchilarni ish haqi fondiga bo’lgan ta’sirini aniqlash uchun rejadagi ish haqi fondini mahsulot ishlab chiqarish hajmini rejaga nisbatan o’sish darajasiga ko’paytirish lozim.

Ikkinchi omilni ta’sirini aniqlash uchun ishchilarni nisbiy farqi rejadagi bir ishchiga to’g’ri keladigan o’rtacha yillik ish haqiga ko’paytirish kerak. Bir ishchiga to’g’ri keladigan o’rtacha yillik ish haqini o’zgarishini ish haqi fondiga bo’lgan ta’sirini aniqlash uchun shu ko’rsatkichning rejadan farqi hisobot davridagi ishchilarning haqiqiy soniga ko’paytirish lozim.

7. Mehnat unumdorligi bilan o’rtacha ish haqi o’rtasidagi nisbatning o’zgarishini mahsulot tannarxiga ta’sirini tahlili
Mehnat unumdorligi bilan o’rtacha ish haqi uzviy bog’liqka ega. Mehnat unumdorligini o’sishi ish haqini ham ortishiga olib keladi. Korxonada ishni to’g’ri tashkil etish, moddiy rag’batlantirish sistemasini to’g’ri tashkil etish tufayli mehnat unumdorligi ortadi. Tahlil etishda mehnat unumdorligini o’sish darajasi o’rtacha ish haqini o’sish darajasi bilan taqqoslanadi. Mehnat unumdorligini ish haqiga nisbatan yuqori darajada o’sishi mahsulot tannarxidagi ish haqini ulushini pasayishiga olib keladi. Tahlil etishda mehnat unumdorligining o’sishini har bir foiziga to’g’ri keladigan o’rtacha ish haqini o’sish darajasi rejada belgilangan ko’rsatkichlar bilan taqqoslanib, uning o’zgarish sababalari aniqlanadi.

Mehnat unumini ish haqining o’sishidan yuqori bo’lishi va buni ta’minlanishi iqtisodiy qonuniyat ham hisoblanadi. Negaki, ish haqini mahsulot hajmini oshirmasdan oshirib bo’lmaydi. Shu sababli korxonalar ish haqi fondiniva uning bazasini tartibga solishda mahsulot hajmining solishtirma baholardagi o’sishiga muhim ahamiyat beriladi.

8.Material xarajatlariga “sarf me’yori” va “material bahosi” o’zgarishini ta’sirining tahlili
Ishlab chiqarish xarajatlarining tarkibida asosiy ulushni bevosita material xarajatlar tashkil etadi. Ularning salmog’i ayrim sanoat korxonalarida salkam 60-80 % n tashkil etadi. Shu jihatdan material xarajatlarining o’zgarishi va o’zgarish sabablarini o’rganishdagi muhim vazifa, ularni (mahsulot hajmining kamayishiga yo’l qo’ymagan holda) iqtisod qilish va ulardan samarali foydalanishdir. Yengil sanoatda mahsulot tannarxida materiallar xarajati yuqori salmoqqa (60-80%) ega. Shu bois tannarxni pasaytirish rezervlarini aniqlash maqsadida material xarajatini rejaga nisbatan o’zgarish sabablari aniqlanmoYoi lozim. Tahlil uchun kerakli ma’lumotlar mahsulot kalkulyatsiyasi nomli hisobot shaklidan olinadi. Bu hisobot shaklida mahsulot birligini ishlab chiqarish uchun sarflangan materiallar turlari, ularni miqdori, material bahosi keltirilgan. Mahsulot birligi uchun sarflangan materiallar xarajatini aniqlash uchun mahsulot birligiga sarflangan materiallar miqdorini material bahosiga ko’paytirish lozim. Tahlil etishda haqiqiy materiallar xarajati reja bilan taqqoslanib ular o’rtasidagi farqiga quyidagi omillar ta’siri hisoblanadi.

1. 
   Materiallar miqdorini o’zgarishi (sarf me’yori).
   
2. 
   Materiallar bahosini o’zgarishi (bahoni o’zgarishi).
   

Bu omillarni materiallar xarajatiga bo’lgan ta’sirini zanjirli bog’lanish usuli orqali aniqlash mumkin. Buning uchun materiallar xarajati 3 xil ko’rinishga ega bo’lishi lozim.

1. 
   Rejadagi materiallar xarajati (rejadagi sarf me’yori rejadagi bahoda).
   
2. 
   Xaqiqiy materiallar xarajati ( xaqiqiy sarf me’yori xaqiqiy bahoda).
   
3. 
   Shartli material xarajat (haqiqiy sarf me’yori rejadagi material bahosi bo’yicha).
   

Xar 3 ko’rsatkichni bir biri bilan taqqoslash orqali materiallar xarajatiga sarf me’yorini hamda material bahosining o’zgarishini ta’siri hisoblab topiladi. Materiallarning o’rindosh qiymatlari bilan almashtirilishi va hakozo omillar ta’siri ham, albatta, ushbu ikki omil ta’sirida hisob-kitob qilinadi. Omillar ta’sirini aniqlashda xo’jalik faoliyati tahlili ning bog’lanish va aloqadorlik uchun mos bo’lgan usullari qo’llaniladi.

Material xarajatlar mahsulot hajmining o’zgarishiga ta’sir qiluvchi o’zgaruvchan xarajatlar hisoblanadi. Shu sababli ularning o’zgarishini o’rganishda, albatta, o’zaro aloqadorlik darajasiga ham ahamiyat berish talab etiladi. Bunda har bir so’mlik mahsulot hajmiga to’g’ri keladigan yoki ishlab chiqarish xarajatlarining material sig’imi ko’rsatkichlariga muhim e’tibor berilishi lozim.

Material xarajatlar o’zgarishiga ta’sir etuvchi omillarning bir necha jihatini keltirish mumkin. Lekin hisob-kitob qilinadigan ikki omilni farqlash lozim. Bo’lar, material xarajatlar sarf me’yori hamda material xarajatlar bahosining o’zgarishidir. Barcha omillar ta’sirini shu ikki omil vositasida hisoblash mumkin. Bu yerda me’yor o’zgarishini miqdoriy birlik, baho ta’sirini esa sifat birligi deb qaralishi ham mumkin.

Sarf me’yorining o’zgarishiga asosan quyidagilar ta’sir ko’rsatishi mumkin:

1. 
   Dastgohlar texnik jihatdan nosozligi;
   
2. 
   Xom ashyo sifati;
   
3. 
   Ishchining malakasi.
   

Material bahosi o’zgarishiga quyidagi sabablar ta’sir ko’rsatgan bo’lishi mumkin:

1. 
   Hom ashyo yetkazuvchi bazalarni uzoq yoki yaqin joylashganligi;
   
2. 
   Transport turlarini o’zgarishi;
   
3. 
   Davlat tomonidan material narxini o’zgartirilishi.
   

Mahsulot turlari bo’yicha tannarxning tahlili va unga ta’sir etuvchi omillar tahlili

Alohida mahsulot turlari bo’yicha ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olish va mahsulotlar tannarxini aniqlash, moliyaviy natijaga daxldor bo’lgan elementlarni iqtisodiy jarayonlarning turi, o’rni, joyi va javobgarlik bo’yicha hisobga olinishi va nazorat qilinishi korxonaning moliya - xo’jalik faoliyatini boshqarishda muhim hisoblanadi. Alohida olingan mahsulotlar ishlab chiqarish tannarxini aniqlashga hisob-kitoblarning muhim ob’ekti sifatida qaraladi. Bunda mahsulot tannarxining to’g’ri aniqlanishiga ahamiyat beriladi. Mahsulotlar tannarxini aniqlash va hisobga olish, moliyaviy natijaviylikni tarkibli o’rganish bilan birga, foydaning shakllanish qatorlarini to’g’ri baholash imkonini beradi. Bir xildagi mahsulot turlarini ishlab chiqaradigan korxonalarda mahsulot tannarxini qiYosiy tahlili va uning natijalari iqtisodiy samaradorlik ko’rsatkichlarini oshirishga xizmat qiladi.

Alohida olingan mahsulotlar tannarxining tahlili xarajatlarni iqtisodiy elementlari bo’yicha emas, balki, xarajat moddalari bo’yicha o’rganishni, ularning rejaga va o’tgan yillarga nisbatan o’zgarishlariga baho berishni hamda o’zgarish sabablarini o’rganishni tavsiflaydi. Mahsulot ishlab chiqarishning kalkulyatsiya moddalari ishlab chiqarish va texnologiya jarayonlari xususiyatiga bog’liq. Sanoat korxonalaridagi kalkulyatsiya moddalari tarkibini bir xil ko’rinishga ega bo’lishi tannarxni umumiy hajmda va moddlari bo’yicha tahlil etish imkoniyati tug’iladi. Bunday tahlil Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida mahsulot birligiga belgilanadigan narxni aniqlashda foyda va rentabellikni oshrishda muhim o’rin tutadi.

Mahsulotlar ishlab chiqarish tannarxiga va uning o’zgarishiga ta’sir etuvchi omillarni xarajat moddalarining har bir turi bo’yicha alohida tarkiblash mumkin. Masalan, material xarajatlar yoki xom-ashyo xarajatlari qatori bo’yicha xarajatlar o’zgarishiga moddiy sarflar me’yorining o’zgarishi, ularni sotib olish baholarining o’zgarishi ta’sir qilsa, mehnat haqi xarajatlarining o’zgarishida ishchilar soni va bir xodimga to’g’ri keladigan ish haqlarining o’zgarishi ta’sir qiladi. Amortizatsiya xarajatlari bo’yicha ham xuddi shu shaklda tarkiblashni aytib o’tish mumkin, ya’ni, amortizatsiyalangan qiymatning o’zgarishi, amortizatsiya me’yorlari, shuningdek, amortizatsiya ajratmalari ajratiladigan asosiy vositalar turi, slmoYoiga bog’liq va hakozolar. Omillar ta’sirini aniqlashda har bir ta’sir birligi alohida va boshqa omillar ta’sirisiz o’rganiladi.

Mavzu bo’yicha tayanch iboralar