Soibjon begmatov bastakorlar

Tayanch so‘zlar:  Isfahoniy,  «Qo‘shiqlar  kitobi»,  arablar, 
lahn,  nag‘ma,  qavl,  parda,  ovoz,  naqsh,  peshrav,  savt,  kor,  tarona, 
sosoniyalar.
 Nazorat savollari
1. Abul Faraj al-Isfahoniy haqida so‘zlab bering.
2. «Qo‘shiqlar kitobi» necha bo‘limdan iborat?

---

14
3.  Abul  Faraj  al-Isfahoniyning  «Qo‘shiqlar  kitobi»  va  unda  bayon 
etilgan ma’lumotlar.
4. Ilk o‘rta asrlar bastakorligi qaysi davrlardan boshlangan?
5. Borbadning bastakorlik faoliyati va yaratgan asarlari.
1.2.  RIVOJLANGAN O‘RTA ASRLAR BASTAKORLIGI
Ma’lumki,  o‘rta  asrlar  ilmda  «Uyg‘onish  davri»  deb  yuritiladi. 
Bu  ibora  barcha  ilmlarga  taalluqli  bo‘lib,  musiqa  san’ati,  ayniqsa, 
bastakorlik ijodiyoti ham bundan mustasno emas. Musiqa san’atining 
barcha  yo‘nalishlari,  ya’ni  musiqa  ilmi  va  amaliyoti,  ijodiyoti  va 
cholg‘ushunosligi  benihoya  rivoj  topganligi  o‘tmish  manbalarida 
ifodasini  topgan.  O‘tmish  musiqiy  risolalarini  o‘rganib,  tarjima 
qilinishi va davr allomalari tomonidan musiqa ilmiga bag‘ishlangan 
risolalar bitilishi musiqa ijodiyotining samaralarini belgilab berdi. 
Amir Temur va Temuriylar davri O‘rta va Yaqin Sharq xalqlari 
musiqa  san’atining  rivojlangan,  ya’ni  Uyg‘onish  (Oltin)  davri 
bo‘lganligi  e’tirof  etiladi.  Ushbu  davrda  ilm-fan  har  tomonlama 
taraqqiy  topadi.  Musiqa  san’atiga  xos  barcha  yo‘nalishlar,  ya’ni 
ilmiy va amaliy jarayon bir-biriga uyg‘un holda kamollikka erishdi. 
Ular  qatorida  bastakorlik  ijodi  o‘zining  eng  samarali  asri,  kamolot 
davrini  o‘tadi.  Avvalo,  bastakorlik  ijodining  mahsuli  bo‘lmish 
mumtoz  musiqa  o‘ziga  xos  tizimga  keltirildi  va  12  maqom 
tizimida,  bir  shaklda  uyg‘unlashdi.  «Musiqa  ilmida,  –  deb  yozadi 
O.  Matyoqubov,  –  janglarning  eng  oliy  navlariga  nisbatan  maqom 
iborasi  birinchi  bo‘lib  Safiuddin  Urmaviy  tomonidan  ishlatilgan. 
Sharq  musiqasida  keng  tarqalgan  «12  maqom»  sistemasi  ham  ana 
shundan  boshlangan
1
».  12  maqom  tizimidagi  Rost,  Isfahon,  Iroq, 
Ko‘chak,  Buzurg,  Hijoz,  Busalik,  Ushshoq,  Husayniy,  Zangula, 
1
  O. Matyoqubov.  Og‘zaki  an’anadagi  professional  musiqa  asoslariga 
kirish. – T., 1983. 23–24-betlar. 

---

15
Navo,  Rahoviy  kabi  turkumiy  asarlar  majmuasi  bastakorlik 
ijodiyotining eng murakkab va mukammal namunasi sifatida keyingi 
avlod uchun namuna bo‘ldi. 
Bastakorlik  ijodiyotining  keyingi  bosqichi  maqomlar  asosida 
yuzaga  kelgan  behisob  namunalarni  tashkil  etadi.  Ushbu  namunalar 
musiqa ijodiyotida ovoza (ularning soni 6 ta) va Sho‘ba nomlari bilan 
mashhurdir. 
Faqatgina sho‘ba nomlarining o‘zida, ushbu davrda bastakorlik 
ijodi  ravnaq  topganligini  ko‘rish  mumkin.  Xususan,  musiqa 
ijodiyotidagi  sho‘balar  manbalarda  quyidagi  tartibda  keltirilgan: 
Dugoh, Segoh, Chorgoh, Panjgoh, Ashiran, Navro‘zi Arab, 
Mohur, Navro‘zi Xoro, Navro‘zi Bayotiy, Hisor, Nuhuft, Uzzol, 
Avj, Nayriz, Mubarqa’, Rakb, Sabo (Navro‘zi Sabo), Humoyun, 
Zovuliy, Isfahonak yoki Ro‘yi Iroq, Bastayi Nigor, Nihovand, 
Javziy, Muxayyar, Ajam va Navro‘zi Ajam.  
Temuriylar  davri  bastakorlari  xususida  teran  va  mazmunli 
ma’lumotlar  mavjud.  Abdurahmon  Jomiy,  Abdulqodir  Marog‘iy, 
Zaynulobiddin  Husayniy,  Binoiy  va  Kavkabiylarning  musiqa  ilmi 
va amaliyotiga bag‘ishlangan risolalarida fanning turli yo‘nalishlari 
ilmiy bayon etiladi. Ushbu davr madaniyatiga katta hissa qo‘shgan 
buyuk  mutafakkirlar,  davlat  arboblari  musiqa  san’ati  rivojiga 
alohida  e’tibor  bilan  qaraganliklarini  ko‘rish  mumkin.  Ayniqsa, 
musiqa  ijodiyoti  Alisher  Navoiy  merosida  alohida  yoritilgan. 
Buning sabablaridan biri, hazrat Navoiy rahnamoligida bu jarayonga 
alohida  ahamiyat  berilganligidir.  Chunonchi,  Mirzo  Ulug‘bek, 
Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur, 
Hoji  Yusuf  Burhon  Andijoniy,  Hoji  Abdullo  Marvarid,  Husayn 
Boyqarolar o‘zlari musiqiy asarlar, naqsh va amallar hamda usullar 
ijod  qilganlar  va  bu  haqdagi  ma’lumotlar  manbalarda  zikr  etilgan. 
Jumladan,  Husayn  Boyqaroning  17  ta  usul,  Alisher  Navoiyning  
7  ta  usul,  Mirzo  Ulug‘bekning  bir  qator  usullar  muallifi  ekanligini 
Darvish Ali Changiy o‘zining «Risolayi musiqiy» risolasida keltirib 

---

16
o‘tadi. Ularning bastakorlikda naqsh va peshravlar, «Chorgoh savti» 
yaratganliklari  haqidagi  ma’lumotlar  bir  qator  manbalarda  bayon 
etilgan. 
Temuriylar  davri  musiqa  madaniyati  hayoti Alisher  Navoiyning 
asarlarida «Lison ut-Tayr», «Mahbub ul-qulub», «Majolis un-Nafois», 
«Holoti  Pahlavon  Muhammad»,  «Holoti  Hasan  Ardasher»  kabi 
asarlarida  asosli  yoritilgan.  Musiqa  ijodiyoti  doirasida  bastakorlik 
ijodiyotining  turli  jihatlari  har  tomonlama  Navoiy  qarashlari  bilan 
tahlil  etilgan.  Navoiy  ta’limotini  uning  bitgan  risolalari  orqali 
anglash inson kamolotining garovidir.