Socialliq geografiya

Sociallıq geografiyanıń rawajlanıw baǵdarları;

Joqarıdaǵı avtorlar o’z izertlewlerinin’ son’ında xalıqlar geografiyası ko’leminde ayırım sotsial hádiyselerdi analiz etiw tájiriybesine qaray sotsial geografiyanı sotsial tarawlardı territoriyalıq tárepten u’yreniwshi pánler diziminde tutqan ornın to’mendegi to’rt baǵdarǵa ajıratadı.

1. 
   Sotsial geografiya joq, biraq geografiyada sotsiallıq táreplerinin’ barlıǵı anıq.
   
2. 
   Sotsial geografiya - ǵárezsiz pán bolıp, geografiya pánleri quramında en’ to’mengi qatarda jaylasqan. Ko’p jaǵdayda onı xalıqlar geografiyasının’ quram bo’legi sıpatında ko’riw mu’mkin.
   
3. 
   Sotsial geografiya - ǵárezsiz pán bolıp, geografiya pánleri quramında orta ierarxik orında, yaǵnıy máselen, ekonomikalıq geografiya menen bir qatarda jaylasqan.
   
4. 
   Sotsial geografiya - ǵárezsiz pán bolıp, sotsiallıq geografiya pánleri quramında joqarı ierarxik orında jaylasqan halda, sotsiallıq geografiyanın’ sinonimi esaplanadı.
   

Sotsial geografiya quramına ekonomikalıq geografiya da kiredi.

Birinshi baǵdarǵa tiyisli avtorlar sotsial geografiya ǵárezsiz emesligin jaqlaydı.

Olarǵa: Alaev E.B., Kovalev S.A., Kovalskaya N.Ya., Lappo G.M. jaratqan bir qatar sotsial hám ekonomikalıq tárepler bo’linbeytuǵın hám bo’limge urınıwlar nátiyjesiz bolıwı aytıladı.

Sotsiallıq emes ekonomikalıq hádiyseler hám sotsiallıq emes ekonomikalıq rayonlastırıw joq. Usı menen bir waqıtta olar «sotsial geografiyanın’ qáliplesiwin biykar etpeydi» delinedi. Ekinshi baǵdarǵa tiyisli qaraslarǵa ko’re sotsial geografiya ǵárezsiz bolıp, geografiyanın’ to’mengi ierarxik ornında xalıqlar geografiyası quramına kiredi (Anoxin A.A., Kostyaev A.İ., Dolinin A.A.).

Usınnan A.A.Dolinin sotsial geografiyanı xalıqlar geografiyasının’ o’zine tán buwını sıpatında qaraydı. Onın’ pikirinshe sotsial geografiya adamlardın’ aymaqlıq birikpelerin sotsiallıq rawajlanıw dárejesin anıqlawda kontsentratsiyalasqan.

A.A.Anoxin hám A.İ.Kostyaevlar bolsa sotsial geografiya áwel bastan-aq tu’rli taksonomik tipindegi rayonlardın’ sotsiallıq turmısın aymaqlıq sho’lkemlestiriliwin u’yreniwshi pán sıpatında payda boldı dep esaplaydı.

Sotsial geografiyanı xalıqlar geografiyası ko’leminen ádewir ken’ mániste tu’siniwlerine qaramay, joqarıdaǵı avtorlar, bári bir xalıqlar geografiyası tiykarınan kelip shıǵadı.

U’shinshi baǵdarǵa tiyisli qaraslarǵa ko’re sotsial geografiya – bul ǵárezsiz pán bolıp, ekonomikalıq geografiya menen bir dárejede turǵan halda, sotsiallıq geografiyanın’ (ken’ mániste) aqırǵı tiykargı tarmaǵı esaplanadı. Bunday ko’z-qarastı V.M.Goxman hám S.Ya.Nımmiklar jaqlap shıqqan hám olar birdey juwmaqqa keledi. Sonday-aq olar rawajlanǵanlıq dárejesine ko’re sotsial geografiyanı ekonomikalıq geografiyadan arqada qalıp atır, sebebi sotsial geografiya bir qansha keyinirek rawajlana basladı, degen pikirde. Bazıbir avtorlar, máselen S.Nımmik sotsial geografiyanı ekonomikalıq geografiyaǵa qaraslılıǵın sotsial hám mádeniy geografiyanın’ bo’linbesligin de atap o’tti.

Sonı da atap o’tiw kerek, keyingi jıllarda jámiyetlik (obshestvennıy) geografiya hám «ekonomikalıq emes», yaǵnıy sotsial geografiyaǵa bo’linedi, degen pikirdegi avtorlar sanı artıp barmaqta. Bunday ilimiy ko’z-qaras u’shinshi hám to’rtinshi baǵdar arasında aralıq buwındı payda etedi.

To’rtinshi baǵdarǵa tiyisli ko’z-qarasqa qaray sotsial geografiyanı hámme jámiyetlik baylanıslardı o’z ishine alǵan pán sıpatında tu’siniw mu’mkin. Bul jerde «sotsial» hám «jámiyetlik» tu’sinikleri bir-birine sinonimler esaplanadı. Demek, sotsial geografiya basqa sotsiallıq-geografiyalıq tarmaqlar (xalıqlar geografiyası, siyasiy geografiyası, áskeriy geografiya, tariyxıy geografiya hám basqalardan tısqarı ekonomikalıq geografiyanı da o’z ishine aladı. N.N.Baranskiy hám sotsiallıq geografiya ken’ mániste tu’singen hám bunday tu’sinik jergilikli alımlarǵa (Soliev A., Atamirzaev O. hám basqalar) ham tán.

Sotsial geografiyanın’ tutqan ornı haqqındaǵı birinshi baǵdarǵa tiyisli ko’z-qaraslar bolsa, xojalıq geografiyasının’ áhmiyetin asırıp beredi. Ko’pshilik izleniwshiler xalıqlar geografiyasın geografiyanın’ sotsial qaanatı yadrosı degen pikirde (Lavrov S.B., Stasyuk G.V.), yaki xalıqlar geografiyası jámiyetlik geografiyada u’lken rol oynaydı (Nımmik S.Ya.).

Sotsial geografiyanın’ tutqan ornı haqqındaǵı u’shinshi baǵdardaǵı ko’z-qaraslardın’ payda bolıwı tolıq nızamlı. Usıǵan ko’re sotsial geografiya geografiya pánleri quramında orta dárejedegi pán esaplanadı.

To’rtinshi baǵdardaǵı ko’z-qaraslar hámmege tu’sinikli. Usıǵan ko’re sotsial geografiya (ken’ mániste) hámme sotsiallıq-geografiyalıq pánlerdi o’z ishine alǵan pán bolıp esaplanadı.

Házirgi waqıtta ko’pshilik avtorlar tárepinen «sotsial geografiya» terminin bir waqıttın’ o’zinde tar hám ken’ mániste tu’siniwdin’ záru’rligi tuwıladı. U.Merestenin’ pánlerdi integratsiyalawshı kontseptsiyası boyınsha jámiyetlik geografiya (ken’ mánistegi sotsial) sotsial geografiyanın’ sinonimi. Sotsial geografiya hámme jámiyetlik obektlerdi hám dizimlerdi u’yrenedi.

Jámiyet tárepinen jaratılǵan hám o’zinin’ infrastruktura (jámiyetlik, islep shıǵarıw) shárayatlarına iye bolǵan halda belgili jámiyetlik wazıypanı orınlaw ju’kletilgen xojalıq tarmaqları obektleri bar bolıp, olardın’ infrastruktura tizimlerinin’ aymaqlıq máselelerin izertlew bizin’she tar mánistegi jámiyetlik, yaǵnıy sotsial geografiyanın’ izertlew shen’berine kiredi. Ken’ mánistegi jámiyetlik geografiya joqarıdaǵı sotsial geografiyanı hámde jámiyettin’ sotsial strukturasın, toparların adamlardın’ jámiyetlik, mádeniy-ruwxıy turmıs tárizin rawajlandırıwdın’ aymaqlıq máselelerin o’z ishine aladı.

Filosofiyalıq áhmiyetine qaray insan hám onın’ turmıs shárayatları, miynet qılıwı, bilim hám dem alıwı den-sawlıǵın tiklewi, pikir-oyları, u’rp-ádetleri menen baylanıslı, yaki bir so’z benen aytqanda ken’ mánidegi sotsiallıq waqıya-hádiyseler mákan hám zamanda bolǵan, o’z náwbetinde olardın’ ju’zege keliwi, qáliplesiwi hám rawajlanıwının’ aymaqlıq nızamlıqların u’yreniw záru’rliginin’ tuwılıwı tábiyiy hám usı másele, pánler logikasına ko’re, áwele geografiya páninin’ izertlew obekti shen’berine kiredi, anıǵıraǵı onın’ menen sotsiallıq geografiyanın’ shuǵıllanıwı maqsetke muwapıq. Sotsial yaki tar mánidegi sotsial geografiyanın’ O’zbekstanda qáliplesiwi hám rawajlanıwına jergilikli alımlar, tiykarınan A..Soliev hám M..Nazarovlar o’z u’leslerin qospaqta. Sol sebepten A.S.Soliev o’tken ásirdin’ son’ǵı on jıllıǵında baspadan shıqqan qatar maqalalar hám oqıw qollanbalarında dástu’riy sotsial geografiyanın’ rawajlanıw baǵdarların ashıp bergen hám sol orında bul pánnin’ sotsiallasıwın o’z aldına itibar bergen. A.S.Soliev pikirinshe, ken’ mán’idegi sotsiallıq geografiya (ekonomikalıq hám sotsial geografiya) en’ aldın u’sh blok yaki quramalı bo’limnen ibarat. Birinshi blokqa ekonomikalıq geografiya, yaǵnıy islep shıǵarıw geografiyasın, ekinshi blokqa xalıq penen baylanıslı sotsial-ekonomikalıq, geografiyalıq pánlerdi hám u’shinshi blokqa bolsa, tar mánistegi sotsiallıq geografiya yaki anıǵıraǵı sotsial geografiyanı kiritedi. Sonday-aq A.Soliev ayırım hallarda «sotsial» tu’sinigi tolıq «sotsiallıq» tu’sinigine say kelmesligin aytıp, birinshi atamanın’ hám ayırım waqıtları qollanıwdı maqsetke muwapıq dep biledi.

A.Soliev basshılıǵında M.Nazarov tárepinen xalıqqa meditsinalıq xızmet ko’rsetiw mashqalaları boyınsha jaqlaǵan dissertatsiya (1996) dástu’riy ekonomikalıq geografiyadan sotsial geografiya tárepke bolǵan áhmiyetli qádem boldı. Bunın’ dawamı sıpatında keyinshelik pán hám ilimiy-izertlewler geografiyası (Nazarova X., 1997), meditsinalıq geografiyası (Komilova N., 1999) boyınsha dissertatsiyalar jaqlandı. Házir de bolsa jınayatshılıq geografiyası, qalalar sotsial geografiyası kibi baǵdarlar boyınsha ham izleniwler alıp barılmaqta.

Solay etip, sotsial geografiya (ken’ mániste) – bul geografiya pánleri hám sotsiallıq pánler ortasındaǵı integrafiya protsesslerinde ju’zege kelip atırǵan geografiya pánler diziminen ibarat. Házirgi dáwirde usı dizimde pánlerdin’ baylanısı (sintezi) ju’z bermekte hám sotsial geografiyanın’ ulıwma teoriyası tez qáliplespekte.

Demek, sotsiallıq geografiya qáliplesiw basqıshın basınan keshirmekte hám sonın’ ushın ham onın’ ǵárezsizligi hám bir pu’tinligi kelesheginen derek beredi.

Sotsiallıq geografiyanın’ ǵárezsizligi birinshi náwbette, usı pán teoriyası ju’zege keltiriliwi menen hám ekinshiden, onın’ átirapında integratsiyalasqan tu’rli pánlerdin’ qáliplesiwi menen támiyinlenedi. Burınǵı Awqam dáwirinen baslap sotsial geografiya u’sh tiykarǵı baǵdarda rawajlanbaqta. Birinshi, usı pánnin’ házirge shekem payda bolǵan bo’limlerinin’ (xalıqlar geografiyası, geodemografiya, xalıqqa xızmet ko’rsetiw tarawları geografiyası hám sotsiallıq infrastruktura) rawajlanıwının’ dawam etiwi. Ekinshi baǵdarı, jan’a payda bolıp atırǵan bo’limlerin o’z ishine aladı. Bularǵa tez rawajlanıp atırǵan rekreatsiya geografiyasın, turmıs tárizi geografiyası, mádeniyat geografiyası hám basqalar tiyisli. U’shinshisi, áste-aqırın bolsada, sotsiallıq geografiyanın’ ulıwma teoriyasının’ payda bolıwı menen baylanıslı.