Siyosatshunoslik

siyosiy hokimiyatning maqsadi jamiyat va davlat
hayotini tartibga solish hamda boshqarishdir.
Biroq siyosiy
140

---

hokimiyat tom onidan amalga oshiriladigan tartibga solish va 
boshqarish fuqarolar erkinligini, q o n u n ustuvorligini ham
ta ’minlashi zarur. Shu bois, dem okratik davlatda hokimiyatni 
tashkil etishning negizi, siyosiy-huquqiy, konstitutsiyaviy prinsip 
sifatida 
hokimiyatlar bo ‘linishi tamoyiliga
rioya qilinishi lozim. 
Zero, A. G am ilton aytganidek, «Odam lar hokimiyatni yaxshi 
k o ‘radilar, hokimiyatni ko‘pchilikka bering, ular ozchilikni eza 
boshlaydilar, hokimiyatni ozchilikka bering, ular ko'pchilikni 
eza boshlaydilar. Shuning uchun ham hokimiyat ular o ‘rtasida 
teng bo'linishi va shunday bo‘linishi kerakki, toki h ar ikki to- 
m o n o ‘zini boshqasidan him oya qila olsin». H okim iyatlar 
bo‘linishi tamoyilini nazariy jihatdan asoslab bergan mutafakkirlar 
Jo n Lokk va Shari Lui Monteskyolar qayd etganidek, buning 
uchun davlat hokimiyati qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud 
hokimiyatiga b o ‘linishi kerak. Hokim iyatni suiiste’mol qilish 
imkoniyati bo'lmasligi uchun shunday tartib o‘matilishi kerakki, 
u n d a turli hokim iyatlar o ‘zaro bir-birini tutib turishlari kerak.
H okim iyatlar b o ‘linishi tam oyilining qoidalari 1787-yilgi 
A Q SH Konstitutsiyasida, keyinchalik fransuzlar qabul qilgan 
«Inson va fuqaro huquqlari deklaratsiyasi»da, bugungi dem ok­
ratik davlatlar, jum ladan, 0 ‘zbekiston Respublikasi K onstitu­
tsiyasida ham aks etgan.
Siyosiy hokimiyat yaxlit va bir butun ijtimoiy hodisa b o ‘lib, 
subyekt 
va 
obyekt 
uning tarkibiy qismlari hisoblanadi.
Subyekt 
— hokimiyatning faol yo‘naltiruvchi qismi. U alo- 
hida inson, ijtimoiy guruh, kishilam ing birligi, m asalan, xalq 
yoki hatto BMTga birlashgan jah o n hamjamiyati, davlat insti- 
tutlari va siyosiy partiyalar b o ‘lishi mumkin.
Hokimiyat subyektlari ko‘p pog‘onalidir. M asalan: 1) indi- 
vidlar va ijtimoiy guruhlar — boshlang‘ich pog‘onadagi subyektlar;
2) siyosiy tashkilotlar — o ‘rta pog‘onadagi subyektlar; 3) siyosiy 
elita va liderlar — yuqori pog‘onadagi- subyektlar.
Biroq har qanday inson hokim iyatning subyekti b o ‘laver- 
maydi. Awalo, hokimlikka nisbatan xohish-istak zarur. K o‘pchi- 
lik kishilar hokimiyatga egalik qilishdan ruhiy qoniqish his et- 
maydilar. Agar hokimiyat turli imtiyozlarni olish u chun keng 
im koniyatlar ochib bermaganida edi, um um an rahbarlik lavo-
141

---

zimlaridan va ular bilan bog'liq b o ‘lgan m as’uliyatdan k o ‘plar 
o ‘zlarini olib qochgan b o ‘lur edilar. U lar uchun hokimiyatga 
intilish instrumental xarakterga ega, ya’ni boshqa bir maqsadlarga 
erishish vositasi b o ‘lib xizmat qiladi.
Obyekt 
— hokimiyatning ikkinchi m uhim elementi. Chunki 
hokimiyat obyektning tobeligisiz mavjud b o'la olmaydi. Agar 
bunday tobelik bo‘lmasa, subyekt hukmdorlik irodasiga va hatto 
majbur qilishning kuchli vositalariga ega bo'Iishiga qaramasdan, 
hokimiyat ham bo‘lmaydi. Shuning uchun ham obyekt hokimiyat 
subyekti q aro rlarin in g b evosita b ajaru v ch isi b o ‘lib, usiz 
hokimiyatni tasavvur qilib b o ‘lmaydi. Obyektga individ, ijtimoiy 
guruh, sinf, jamiyat kiradi. Nazardan soqit qilmaslik kerakki, 
jamiyatda, siyosiy hokimiyat tarkibida kishilarning subyekt va 
obyekt, boshliq va ijrochiga bo‘linishi nisbiy va o ‘zgaruvchandir. 
Ayrim munosabatda shaxs boshliq b o ‘lib, boshqasida ijrochi 
bo‘lib chiqishi, vaqti-vaqti bilan individlar rollarini alm ashti- 
rishlari ham mumkin.
Xullas, hokimiyat obyektining sifati, faolligi jam iyatning 
siyosiy madaniyati bilan belgilanadi. Bu m adaniyat qanchalik 
yuqori bo‘lsa mustabid tuzumga ehtiyoj shunchalik kam bo'ladi.
Siyosiy hokimiyatni amalga oshirish mexanizmi murakkab 
jarayon b o ‘lib, u to ‘rt tarkibiy qism — rahbarlik, boshqarish, 
tashkilotchilik va nazoratni o ‘z ichiga qamrab oladi.