Sitologiya va

32­ §. Energiya almashinuvi bosqichlari
Tirik organizmlar hujayrasida kechadigan energiya almashinu-
vi jarayonini uchta bosqichga ajratish mumkin. 
Birinchi bosqich — 
tayyorgarlik bosqichi
bo‘lib, bunda ug-
levodlar, yog‘lar, oqsillar, nuklein kislotalarning yirik molekulalari 
oddiy molekulalarga parchalanadi. Misol uchun, kraxmal gluko-
zagacha, yog‘lar yog‘ kislotasi va glitseringacha, oqsillar amino-
kislotalargacha parchalanadi. Bu bosqichda parchalanish natijasi-
da hosil bo‘lgan energiyaning barchasi issiqlik energiyasi sifatida 
tashqi muhitga ajraladi.
Ikkinchi bosqich — 
glikoliz, 
ya’ni 
kislorodsiz (anaerob) 
parchalanish 
deyiladi. odam, ko‘pgina hayvonlar va mikroorga-
nizmlar hujayrasida asosiy energiya manbai glukoza hisoblana-
di. Glikoliz ketma-ket keluvchi bir qancha fermentativ reaksiyalar 
yig‘indisidan iboratdir. uning hosil bo‘lishida o‘ndan ortiq oraliq 
reaksiyalar hosil bo‘ladi. Glikolizning umumiy yig‘indi tenglamasini 
quyidagicha tasavvur etish mumkin:
C
6
h
12
o
6 
+ 2h
3
Po
4
+ 2ADF = 2C
3
h
6
o
3
+ 2ATF + 2h
2
o.
Glikoliz jarayonida kislorod ishtirok etmasligi reaksiya teng-
lamasidan ham ko‘rinib turibdi (shuning uchun ham kislorodsiz 
bosqich deb ataladi). Glikolizda doimo 
h
3
Po
4
va ADF ishtirok eta-
di. ushbu ikkala modda hamisha hujayrada bo‘ladi, chunki hu-
jayraning hayot faoliyati natijasida ular doimo hosil bo‘lib turadi. 
Glikoliz jarayonida glukoza molekulasi parchalanib, ikki molekula 
ATF va ikki molekula sut kislotasi molekulalari hosil bo‘ladi. Nati-
6. Biologiya, 9- sinf.
http:eduportal.uz

---

82
MoDDALAR ALMAShINuVI – MeTABoLIZM
IV Bo‘LIM
jada 200 kJ energiya ajralib chiqadi. Bu energiyaning 60 % issiq-
lik sifatida ajraladi, 40 % esa ATF sifatida tejaladi.
Glikoliz jarayoni barcha hayvon hujayralarida va ba’zi mikro-
organizmlarning hujayralarida amalga oshadi. Spirtli achish ham 
glikoliz singari bir qancha fermentativ reak 
siyalar zanjiridan ibo-
rat. Spirtli achish natijasida Co
2
, etil spirti, ATF va suv hosil bo‘la-
di. Spirtli achishda ham 200 kJ energiya va 2 molekula ATF hosil 
bo‘ladi. Spirtli achishning umumiy reaksiya tenglamasi quyidagicha:
C
6
h
12
o
6 
+ 2h
3
Po
4
+ 2ADF = 2C
2
h
5
oh + 2ATF + 2h
2
o + 2Co
2
.
endi oddiy hisoblab ko‘raylik, bir molekula glukozaning kislo-
rodsiz parchalanishi natijasida 200 kJ energiya hosil bo‘ladi. Bir 
molekula ADFning ATFga aylanishidan 40 kJ energiya ATF da te-
jaladi. kislorodsiz parchalanish jarayonida 2 molekula ATF hosil 
bo‘ladi. Shunday qilib, 2 x 40 = 80 kJ hosil bo‘ladi. Ya’ni 80 kJ 
energiya ATFda tejaladi. 120 kJ energiya issiqlik sifatida tarqaladi.