Sirtqi” fakulteti “iqtisodiyot, boshqaruv, soliqlar va sug’urta” kafedrasi

Menejmentda madaniyat haqidagi ilmiy maktab qarashlari.

„Madaniyat“ tushunchasi rivojlanishi darajasining umumlash­tiruvchi ko‘rsatkichi bo‘lib, bir qancha ma’noni bildiradi. Masalan, jamiyat madaniyati, ayrim shaxs madaniyati, va nihoyat, inson faoliyatining ayrim turi madaniyati haqida so‘z yuritish mum­kin. Inson faoliyati moddiy va ma’naviy boyliklar yaratuvchi turlarga bo‘linadi. Shu sababli, moddiy va ma’naviy madaniyat farq qilinadi.
Moddiy madaniyat inson tomonidan tabiatni bo‘ysundirish darajasi ko‘rsatkichidir. Unga ishlab chiqarish vositalari va mehnat predmetlari kiradi. Ma’naviy madaniyatga fan, aholi ma’lumot darajasi, tibbiyot xizmati darajasi, san’at darajasi, odamlar ahloqiy me’yorlari, ma’naviy ehtiyojlar va manfaatlar rivojlanishi darajasini kiritish mumkin. Shunday qilib, madaniyat insonning ham mada­niy ishlab chiqarish, ham ma’naviy hayot sohasida rivojlanishi jarayonidagi yutuqlarini qamrab oladi. U insoniyat bilimlari, uning mehnati mohiyatidan iborat bo‘lib, kishilarning avvalgi avlodlari tomonidan yaratiladi. ²
Menejer o’z hamkasblari bilan bo’ladigan ish faoliyatida umumtomondan qabul qilingan qoida va me’yorlarga amal qiladi: halol raqobat usullaridan foydalanish; nopok yo’l bilan topilgan puldan foydalanmaslik; ochiqchasiga ish qilish, agar sherik ham shunday qilsa; har qanday sharoitda ham bergan va’dasining ustidan chiqish; qo’l ostidagi odamlarga ta’sir ko’rsatishda halol, to’g’ri usullardan foydalanish; talabchan bo’lish, lekin qo’l ostidagilarning qadr-qimmatini yerga urmaslik; mehribon va jonkuyar bo’lish.

• 
  ijodiy yondoshuvning yetishmasligi;
  
• 
  odamlarga ta’sir qilolmaslik va ularga yo’l-yo’riq ko’rsata bilmaslik;
  
• 
  boshqaruv jarayonining o’ziga xos tomonlarini, yetarlicha odamlar va resurslarni boshqarish ko’nikmasining bo’shligi;
  
• 
  o’z-o’zini rivojlantirishga o’rgata olmaslik va bu borada talablar qo’ya olmaslik;
  
• 
  jamoani shakllantirish qobiliyatining pastligi;
  

Tanlashning keng imkoniyatlari mavjud, binobarin menejerlar bajarayotgan ishining maqsadlari bilan o’z maqsadlarini aniq belgilab olishlari kerak.
Tashkiliy tizimlar bugungi rahbarlarni o’qitish-o’rgatish uchun imkoniyatlarni yaratib berishga qodir emas. Shuning uchun ham har bir menejer o’zining o’sishi, rivojlanishi bilan o’zi muntazam shug’ullanishi kerak.
Muammolar tobora ko’payib boryapti, hammasi ham murakkab, holbuki, ularni hal etish imkoniyatlari, vositalari ko’pincha cheklangan bo’ladi. Binobarin muammoni tez va samarali hal etish qobiliyati boshqaruvchilik ko’nikmalarining eng muhim qismi bo’lib qolmoqda.
Savdo bozorlari, energetik resurslar va foyda olish uchun muttasil kurash yangi g’oyalarni olg’a surishni talab qiladi. Shuning uchun ham rahbarlar nihoyatda topqir bo’lishlar va vaziyat, sharoitning o’zgarishini darrov payqab olishlari kerak.
An’anaviy iyerarxiya munosabatlari qiyinlashib boryapti, binobarin samarali boshqarish to’g’ridan-to’g’ri buyruq bermay, tevarak-atrofdagilarga ta’sir qilish ko’nikmasidan foydalanish demakdir.
Boshqaruvning ko’pgina an’anaviy maktab va usullari o’z imkoniyatlarini ishlatib bo’ldi, ular bugun va ertangi kun talablariga javob berolmay qoldi. Shuning uchun ham yangi, yanada zamonaviy boshqaruv usullari talab etiladi va ko’pchilik menejerlar qo’l ostidagi odamlarga boshqacharoq munosabatda bo’lishlari, muomala qilishning boshqa usullarini o’zlashtirishlari kerak.
Bugungi kunda yollanma xodimlardan foydalanish katta sarf-xarajatlar, qator qiyinchiliklar bilan bog’lik, binobarin har bir rahbardan odam resurslaridan mohirlik bilan foydalanish talab etiladi.
Keng ko’lamdagi o’zgarishlarning yuz berishi yangi ko’nikmalarni o’zlashtirishni, yangi yondoshuvlarni rivojlantirishni, zamondan orqada qolib ketmasligi uchun kurashishni talab etadi. Shuning uchun ham menejerlar boshqalarning yangi usullarni tezroq o’rganishlari va amaliy ko’nikmalarni o’zlashtirishlariga yordam berishlari talab etiladi.
Murakkab muammolar bir necha odamlarning birgalikda harakat qilishlarini, qarorlarni hamkorlikda amalga oshirishlarini tobora ko’proq talab qilmoqda, binobarin menejer tadbirkor, topqir, samarali ishlay oladigan guruhlarni barpo eta olishi, ularni mutassil takomillashtirib bora olishi kerak.
Insoniyat madaniyati o‘suvchan, o‘zgaruvchan, chunki hozir­gi avlod avvalgi avlodlar madaniy qadriyatlaridan ijodiy foydalanish asosidagina yanada rivojlanishi mumkin.
O’zbekistonning noyob madaniyati yillar, asrlar davomida shakllanib, uni saqlash, rivojlantirish ko‘p millatli respublikaning yuqori ma’lumotli insonlari — fan, adabiyot, san’at arboblari vazifasidir.
Inson hayoti faoliyatining muhim tarkibiy qismi butun insoniyat tomonidan jamlangan madaniy boylikka ega bo‘lishi, shu jumladan boshqaruv madaniyatini egallashdir.
Menejment madaniyati juda muhimdir. Insoniyat o‘z rivoj­lanish jarayonida juda katta menejment tajribasini jamlagan. Bozor sharoitida bu tajriba boshqaruv samaradorligini oshirishga xizmat qilishi kerak. Menejmentning vujudga kelishi va rivoj­lanishi, avvalo boshqaruv madaniyati darajasi yuksalishi bilan bog‘liqdir chunki, menejment yo‘llari, usullari, vosita va uslub­lariga tanqidiy baho berish yo‘li bilan ularning eng yaxshilari jahon tajribasida qo‘llanishi uchun ajratib olindi.
Menejment madaniyati inson madaniyatining tarkibiy qismi bo’lish bilan birga qator o‘ziga xos xususiyatlarga ham ega. Madaniyatga ega bo‘lish menejer uchun faqat zarur emas, balki shartdir, har bir tashkilotning har bir bo‘linmasi samarali ishlashi uchun uning xodimlari yuksak madaniyatga ega bo‘lishlari kerak.
Menejment madaniyati darajasi xodimlar, ayniqsa, menejer­lar madaniyatini, menejment jarayoni madaniyati, boshqaruv texnikasi, mehnat sharoitini aks ettiruvchi ko‘rsatkichlar bo‘yicha baholanadi. Menejment madaniyati unsurlarining turli-tumanligi boshqaruv jarayonida turli-tuman me’yorlarga, jumladan, ahloqiy, huquqiy, iqtisodiy, tashkiliy, texnikaviy, estetik me’yorlarga rioya qilish zaruriyatini keltirib chiqaradi.
Axloqiy me’yorlar insonning ahloq va odob sohasidagi xulqini tartibga soladi. Ular jumlasiga ijtimoiy burchni to‘g‘ri tushunish, kishi o‘rtasida insoniy munosabat va o‘zaro xurmat, haqiqatgo‘ylik, kamtarlik va hokazolar kiradi. Boshqaruv jarayonida ahloqiy me’yorlarga rioya qilish uning madaniyati yuqori dara­jasidan dalolat beradi.
Menejmentda huquqiy me’yorlar davlat-huquqiy va tashkiliy-huquqiy me’yoriy hujjatlarda aks etadi. Uning jumlasiga davlat korxonasi to‘g‘risida qonun, tadbirkorlik haqida, mulk to‘g‘risida qonunlar kiradi. Lekin qonunlar har bir korxonaning o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga ololmaydi. Shu sababli, har bir korxona qonunga asoslangan holda, korxonada ishlab chi­qarishning o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga oluvchi me’yoriy qoidalar o‘rnatiladi.
Iqtisodiy me’yorlar korxona faoliyati jarayonida erishilishi lozim bo‘lgan iqtisodiy ko‘rsatkichlarni belgilaydi. Ular jumlasiga moliya-kredit me’yorlari, ssudalar olish tartibi, amortizatsiya me’yorlari, mahsulotning hisoblangan bahosi, foyda me’yori, rentabellik me’yori, fondlar uchun to‘lovlar, budjetga to‘lovlar, iqtisodiy rag‘batlantirish me’yorlari kiradi.
Тashkiliy me’yorlar tashkilot tarkibini, alohida bo‘linma va shaxslar faoliyati tarkibi va tartibini ichki tartib faoliyat turlarini, xodimlar vazifalarini, axborotni qayta ishlash va foydalanish jara­yonini belgilaydi.
Тexnikaviy me’yorlar korxona va uning bo‘linma­larini bosh­qarish uchun zarur uskuna, texnika hamda transport vosi­talari, asboblar bilan qurollanganlik darajasini bildiradi.
Estetik talablar va me’yorlar ham boshqaruv jarayonida qo‘l­laniladigan texnika vositalari hamda uskunalari, ham boshqaruv xodimlarini o‘rab turuvchi tashqi muhit uchun belgilanadi.
Menejment madaniyati tarkibiga boshqaruv xodimlari madaniyati, boshqaruv jarayonlari madaniyati, mehnat sharoiti madaniyati va hujjatlar yuritish madaniyati kiradi.
Menejment madaniyatining barcha unsurlari o‘zaro bog‘liq va o‘zaro ta’sir etuvchidir. Shu bilan birga ular orasida boshqaruv xodimlari madaniyati yetakchi ahamiyatga ega. Menejer bosharuv jarayoni madaniyatining yuqori darajasiga erishish va o‘z mehnatini tashkil etishni takomillashtirib borishi kerak.
Boshqaruv madaniyati juda muhimdir. Insoniyat o‘z rivojlanish jarayonida juda katta boshqaruv tajribasini jamlagan. Bozor sharoitida bu tajriba boshqaruv samaradorligini oshirishga xizmat qilishi kerak. Boshqaruvning vujudga kelishi va rivojlanishi, avvalo boshqaruv madaniyati darajasi yuksalishi bilan bog‘liqdir. chunki, boshqaruv yo‘llari, usullari, vosita va uslublariga tanqidiy baho berish yo‘li bilan, ularning eng yaxshilari jaxon tajribasida qo‘lanishi uchun ajratib olindi.
Boshqaruv madaniyati inson madaniyatining tarkibiy qismi bo‘lish bilan bir qatorda o‘ziga xos xususiyatlarga ham ega. Madaniyatga ega bo‘lish menejer uchun faqat zarur emas, balki shartdir, chunki har bir tashkilotning har bir bo‘linmasi samarali ishlashi uchun uning xodimlari yuksak madaniyatga ega bo‘lishlari kerak.
Boshqaruv madaniyati darajasi xodimlar, ayniqsa, menejerlar madaniyatini, menejment jarayoni madaniyati, boshqaruv texnikasi, mehnat sharoitini aks ettiruvchi ko‘rsatkichlar bo‘yicha baholanadi. menejment madaniyati unsurlarining turli-tumanligi boshqaruv jarayonida turli-tuman me’yorlarga, jumladan, axloqiy, xuquqiy, iqtisodiy, tashkiliy, texnikaviy, estetik me’yorlarga rioya qilish zaruriyatini keltirib chiqaradi.
Axloqiy me’yorlar insonning axloq va odob sohasidagi xulqini tartibga soladi. Ular jumlasiga ijtimoiy burchni to‘g‘ri tushunish, kishi o‘rtasida insoniy munosabat va o‘zaro xurmat, vijdonlilik, xaqiqatgo‘ylik, kamtarlik va h.k.lar kiradi. Boshqaruv jaaryonida axloqiy me’yorlarga rioya qilish uning madaniyati yuqori darajasidan dalolat beradi.
Menejmentda huquqiy me’yorlar davlat-xuquqiy va tashkiliy-huquqiy me’yoriy hujjatlarda aks etadi. Uning jumlasiga davlat korxonasi to‘g‘risida qonun, tadbirkorlik haqida, mulk to‘g‘risida qonunlar kiradi. Lekin qonunlar xar bir korxonaning o‘ziga xos xususiyatlarini xisobga ololmaydi. Shu sababli, har bir korxona, qonunga asoslangan xolda, korxonada ishlab chiqarishning o‘ziga xos xususiyatlarini xisobga oluvchi me’yoriy qoidalar o‘rnatiladi.
Estetik talablar va me’yorlar ham boshqaruv jarayonida qo‘llaniladigan texnika vositalari va uskunalari, boshqaruv xodimlarini tashqi muhit uchun belgilanadi.³
Boshqaruv xodimlari madaniyati ko‘p omillarga bog‘liq, umumiy madaniyat darajasi, ishbilarmonlik sifatlari, boshqaruv ilmini chuqur va har tomonlama bilish va uni o‘z faoliyati jarayonida qo‘llay olish bilan xarakterlanadi.
Har bir korxona va tashkilot menejeri o‘z vazifasini bajarish jarayonida jamoaning boshqa a’zolari bilan munosabatda bo‘lar ekan ishbilarmon kishilar o‘rtasida mavjud ahloqiy qoidalarga bo‘ysunadi. Har bir jamoada xayrixohlik, insonga hurmat muhiti mavjud bo‘lishi kerak. Boshqaruv madaniyati sansalorlik, man­sabparastlik, shavqatsizlik, qo‘pollikka ziddir. Boshqaruv tizi­mida, shuningdek, davlat me’yorlariga rioya qilmaslik, va’da­bozlik, faoliyatga noto‘g‘ri baho berish va boshqa xususiyatlarga yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi. Amaliy faoliyatda fandan foydalaniladi. Meh­natga ijodiy yondashish, tadbirkorlik, javobgarlik, tashab­bus va mus­taqillik, xo‘jasizlikka, qonun buzuvchilikka, murosa­sizlik, vijdoniylik, kamtarlik va oddiylik boshqaruv xodim­lari madaniyatini ifodalaydi.
Boshqaruv xodimlari madaniyatini ta’minlashning asosiy yo‘llari — boshqaruv ilmini chuqur egallash, madaniy darajasi va malakasini muntazam oshirib borish, faoliyati natijalarini tahlil etish va tushunish, ijobiy shaxsiy sifatlarni rivoj­lantirishdan iborat.
Boshqaruv madaniyati uchun boshqaruv jarayonini tashkil etish madaniyati darajasi muhim ahamiyatga ega. Boshqaruv jarayoni madaniyatiga rioya qilish korxonada zamonaviy boshqaruv jarayoni qo‘llanilishini bildiradi.
Boshqaruv jarayoni madaniyati shuningdek, boshqaruv meh­natini (boshqaruv mehnatini maqbul taqsimlash, kooperatsiya qilish va chegaralash, ishchilar sonini me’yorlash, kadrlarni to‘g‘ri joy­lash­tirish va ulardan foydalanish) va ishlovchi ish joyini (ish joyi va binoning qulayligi, ularning sanitariya-tozalik talablariga javob berishi), maqbullashtirish, majlislarni, suhbatlarni, tashrif­chilarni qabul qilish, uchrashuv, telefon orqali so‘rash, mehnat­kashlar xatlari bilan tanishishni to‘g‘ri tashkil etish va rasmiy­lashtirishni ham qamrab oladi.