“Simsiz tarmoqlar”

Diapazon 
nomeri 
Chastota 
chegaralari 
To‘lqin 
uzunligi 
chegaralari 
Diapazonlar 
nomi 
Diapzonlar 
qisqartma 
nomlari 
№ 4 
3 – 30 kGs 
100 - 10 km 
o‘ta uzun 
to‘lqinlar 
O‘UT 
№ 5 
30 – 300 kGs 
10 - 1 km 
uzun to‘lqinlar 
UT 
№ 6 
300 – 3000 
kGs 
1000 - 100 
metr 
o‘rta to‘lqinlar 
O‘T 
№ 7 
3 – 30 MGs 
100 - 10 
metr 
qisqa to‘lqinlar 
qT 
№ 8 
30 – 300 
MGs 
10 - 1 metr 
metrli to‘lqinlar 
MT 
№ 9 
300– 
3000MGs 
10 - 1 dm 
detsimetrli 
to‘lqinlar 
DT 
№10 
3 – 30 GGs 
10 - 1 sm 
santimetrli 
to‘lqinlar 
ST 
№ 11 
30 – 300 GGs 
10 - 1 mm 
millimetrli 
to‘lqinlar 
MMT 
№ 12 
300 – 3000 
GGs 
1 – 0,05 mm 
detsimillimetrli 
to‘lqinlar 
DMMT 
Radio aloqani xalqaro tartiblanishiga binoan radio chastotalar 9ta 
diapazonlarga bo‘linadi va 4 dan 12 gacha nomerlanadi. N nomerli diapazon pastdan 
0,3*10
N
Gs va yuqoridan 3*12
N
Gs chastota bilan chegaralangan.
Diapazon nomeri oshishi bilan uni kengligi (polosasi) kengayishiga e’tibor 
qaratish lozim, u quydagicha bo‘ladi: № 4 uchun 30 – 3 = 27 kGs; № 12 uchun 3000 
– 300 = 2700 GGs. 
Yangi radio aloqa liniyasini ochish uchun, har bir alohida holat uchun ma’lum 
talablarni hisobga olgan holda ishchi chastota tanlanadi. 
Xabarni uzatish joyidan qabul qilish joyiga ko‘chirish uchun tanlangan 
chastota ishlatiladi va u tashuvchi chastota deyiladi. 

---

Radio aloqa deb xabarni simsiz elektron uzatishga aytiladi. Radioni A.S. 
Popov kashf qilgan, u 7 may 1895 yil birinchi radiouzatishni amalga oshirgan. Hozir 
radio orqali kuniga juda katta axborot oqimlari uzatiladi. Kemalar, samolyotlar, 
ekspeditsiyalar, qutb stansiyalari bilan bog‘lanish uchun radio aloqani roli juda 
katta, chunki bu obektlar bilan aloqa, faqat radio aloqa orqali amalga oshirish 
mumkin. 
Radio to‘lqinlarni diapazonlarga ajratish bilan bir qatorda, tarqalish yo‘nalishi 
va yo‘liga bog‘liq ravishda ularni sirt to‘lqinlari (Yer sirti) (1) va maydoniy 
to‘lqinlarga (2) ajratish mumkin (1.1-rasm). Sirt to‘lqinlarier yuzi bo‘ylab tarqalib 
radio uzatuvchi qurilmadan qadio qabul qiluvchi qurilmagacha etib boradi. Bunda 
sirt to‘lqinlarini atmosferaning yuqori qatlamlaridan akslanishi effektidan 
foydalanilmaydi. Maydoniy to‘lqinlar esa er sirti va ionosfera, atmosferaning yuqori 
qatlamidan akslanishi asosida taqraladi. Rasmda tasvirlanganidek maydoniy 
to‘lqinlar Yer yuzasi va atmosferaning yuqori qatlamlaridan askslanib tarqalishi (2) 
yoki ionosferadan akslanib tarqalishi (3) mumkin. 
1.1-rasm. Turli to‘lqinlarning tarqalish hususiyatlari 
Shunday tushunchalar borki, radio to‘lqinning to‘lqin uzunligi qanchalik katta 
bo‘lsa, (chastotasi past bo‘lsa) uning tarqalish masofasi shunchalik katta bo‘ladi. 
Bunday to‘lqinlarni Yer sirtidagi tabiiy va sun’iy to‘siqlarni aylanib o‘tish 
imkoniyati shunchalik katta bo‘ladi. Aksincha, to‘lqin uzunligi qanchalik (chastotasi 
katta) kichiq bo‘lsa, tarqalish masofasi shunchalik kichiq bo‘ladi. Shuningdek, radio 
to‘lqinning chastotasi ortgan sari u to‘g‘ri chiziq bo‘ylab tarqala boshlaydi. 
Sirt to‘lqinlariga misol qilib, uzun to‘lqinlarni keltirish mumkin. Ular Yer va 
suv yuzasi bo‘ylab tarqaladi, ionosferaga deyarli yetib bormaydi. Bunday 
to‘lqinlardan asosan dengiz aloqa tizimlarida foydalaniladi. Chunki, bunday sirt 

---

to‘lqinlaridan foydalangan holda radio aloqa tizim tashkil qilinganda, amaliy 
jihatidan dengizning ixtiyoriy nuqtasida aloqa imkoniy bo‘ladi.
O‘rta to‘lqinlar esa Yer va suv sirti bo‘ylab, shuningdek ionosferadan akslanib 
tarqaladi.
Qisqa to‘lqinlar esa “sakrab” tarqaladi, ya’ni ular Yer sirti va ionosferadan 
davriy ravishda akslanib tarqaladi. Ultraqisqa to‘lqindar va boshqa yuqori chastotali 
to‘lqinlar to‘g‘ri chiziqli liniya bo‘ylab tarqaladi. Ular Yer sirti bo‘ylab og‘ib 
tarqalish xususiyatiga ega amas va ular uchun ionosfera qatlami shaffofdir. 
Ultra qisqa to‘lqinlardan bugungi kunda impulsli radiolokatsiya tizimlari, 
sun’iy yo‘ldoshli aloqa tizimlarida qo‘llanilib kelinmoqda. Shuningdek radio releli 
aloqa tizimlarida, Yer usti radio va uyali aloqa tizimlarida, troposferali aloqa 
tizimlarida foydalanilib kelinmoqda. 
Radio lokatsiya tizimlaridan ultra qisqa to‘lqinlardan foydalanishning asosiy 
afzalligi, bunday to‘lqinlar to‘g‘ri chiziqli liniya bo‘ylab tarqalganligi uchun 
havodagi obektning aniq koordinatasini aniqlashga imkon beradi. Sun’iy yo‘ldoshli 
aloqa tizimlarida qo‘llanilishining asosiy sabablaridan biri atmosferaning yuqori 
qatlami UKV diapazonidagi radio to‘lqinlar uchun shaffof xisoblanadi va bunday 
diapazondagi radio to‘lqinlar bu qatlamlarni ortiqcha yo‘qotishlarsiz kesib o‘tishi 
mumkin. Bugungi kunda Yer usti radio aloqa tizimlarida, uyali aloqa tizimlari va 
televideniya tizimlarida qo‘llanilishining asosiy sababi radio to‘lqinning chastotasi 
qanchalik yuqori bo‘lsa ular yordamida keng polosali aloqa kanallarini xosil qilish 
imkoniyati ortadi va radio aloqa tizimi orqali uzatiluvchi xizmatlarning sifati ortadi.