Simliklarning kimyoviy tarkibi va oziqlanishi

O’simliklar kulidagi bazi bir elementlarning taxminiy miqdori
(xo’l massasiga nisbatan hisobida) (Smirnov, Muravin malumotlari)

Ekin turi	P2O5	K2O	CaO	MgO	SO3	Na2O	SiO2
Bug’doy: doni	48	30	3	12	5	2	2
somoni	10	30	20	6	3	3	20
No’xat: doni	30	40	5	6	10	1	1
somoni	8	25	35	8	6	2	10
Kartoshka: tuganagi	16	60	3	5	6	2	2
palagi	8	30	30	12	8	3	2
Qand lavlagi: lavlagisi	15	40	10	10	6	10	2
barglari	8	30	15	12	5	25	2
Kungaboqar: urug’i	40	25	7	12	3	3	3
poyasi	3	50	15	7	3	2	6
Quruq moddaga nisbatan % hisobida
G’o’za: chigiti	1,10	1,25	0,20	0,54	0,08	-	-
tolasi	0,06	0,91	0,16	0,17	0,10	-	-
Tamaki: bargi	0,66	5,09	5,07	1,04	0,42	-	-
poyasi	0,92	3,82	1,24	0,05	0,20	-	-
Beda gullash davrida	0,65	1,50	2,52	0,31	0,25	-	-

Hozirgivaqtdailmiytadqiqotlarnatijasidashunarsaaniqlandiki, o’simliklarninormalrivojlanishiuchun 20 elementjudakerakliva 12 taelementshartliravishdakerakekan (qavsichidashartlikeraklielementlarko’rsatilgan):
I. H (Li), Na, K, Cu, (Ag)
II. Mg, Ca, Zn, (Sr, Cd)
III. B, (Al)
IV. C, (Si, Ti, Pb)
V. N, P,V
VI. O, S, Mo, (Cr, Se)
VII. Cl, I, Mn, (F)
VIII. Fe, Co, (Ni)
O’simliklarning normal rivojlanishi uchun C, O, N dan tashqari azot, fosfor, kaliy, kalsiy, magniy, temir, oltingugurt kerak Bular qisman kul elementlari (fosfor, kaliy, kalsiy, magniy, temir).
36 jadval
Mineral oziqlanishdagi asosiy elementlar atomlarining miqdori, tipik o’simlik quruq moddasidagi 1 mlrd atomga to’g’ri keladigan ming atom hisobida
(Smirnov, Muravin malumoti)

Makroelementlar	Miqdori	Mikroelementlar	Miqdori
N	10000	B	3
P	1060	Mn	1
K	3760	Zn	0,3
Ca	1840	Cu	0,1
Mg	1740	Mo	0,005
S	580	Co	0,001
Fe	130

Yuqoridakeltirilganelementlaro’simliklardanisbatanko’pmiqdordabo’ladi, quruqmoddaningbirnechafoizidan, foiziningyuzdanbirulushlarigaqadarbo’ladivashuninguchunhamularmakroelementlardeyiladi.
O’simliklarningnormalo’sishivarivojlanishiuchunyuqoridako’rsatibo’tilganmakroelementlardantashqarikammiqdordabor, marganes, molibden, mis, rux, kobalthamdavanadiykerakbo’ladi. Buelementlardanharbiriningo’simliktarkibidagimiqdorifoizningmingdanbirulushidantortib, yuzmingdanbirulushigaqadarbo’ladi, shusababliularmikroelementlardeyiladi.
O’simliklartarkibigako’pmiqdordakremniy, natriyvaxlorshuningdek, ko’pginaultramikroelementlarkiradi, ularningo’simliklartarkibidagimiqdorinihoyatdakam –10^-6dan 10^-6foizgachabo’ladi. Shunialohidatakidlashkerakki, ushbuelementlarningfiziologikvazifalarivao’simlikorganizmlariuchunqanchalikzarurligihozirgachafandao’zil-kesilaniqlanilmagan.
O’simliklarnisifatiykimyoviytarkibi.
Qishloqxo’jalikekinlarihosilisifatigabahoberishdaularningtarkibidagiinsonlaruchunzarurbo’lganorganikbirikmalar - oqsillar, yog’lar, uglevodlar, vitaminlarvaboshqako’rsatgichlargaqarabbahoberiladi. Ushbu birikmalar o’simlikda bir vaqtning o’zida va ildizdan oziqlanishi natijasidahosil bo’ladi.
Oqsillar - aminokislotalarningyuzlabvaminglabqoldiqlaridantuzilganyuqorimolekulyarorganikmoddalarbo’lib, moddalaralmashinuvidahalqiluvchiahamiyatgaegavao’simliklarningasosiyzahiramoddalaridanbirihisoblanadi. Oqsillarning elementlar tarkibi o’zgarmas, yani doimiy bo’lib, unda uglerod 51-55, kislorod 21-24, azot 15-18, vodorod 6,-5,-7, oltingugurt 0,3-1,5 foizni tashkil etadi.
Oqsillaro’ztuzilishigako’raikkiguruhgabo’linadi: aminokislotalarqoldiqlaridantuzilganoddiyoqsillar, yaniproteinlardanvatarkibidaoqsilsizbirikmalarbilanchambarchasbog’langanmurakkaboqsillarproteinlardaniboratdir. Barchaoqsillarningasosiystrukturabirligiaminokislotalar - tarkibidakarbooksilguruhlaridan (COOH) tashqaribittayokiikkitaaminogruppa (NH₂) hambo’ladiganyog’ qatoriyokiaromatikqatopHingorganikkislotalarihisoblanadi.
Umuman, o’simlik oqsillari 20 ta aminokislota va ikkita amiddan tuzilgan. O’simliklarning oqsillari tarkibida "almashtirib bo’lmaydigan" aminokislotalar (valin, leysin, izoleysin, troyenin, metionin, sistidin, lizin, triprofan va fenilanin) larni bo’lishi juda muhim ahamiyatga ega, chunki ular odam va hayvonlar organizmida parchalana olmaydi. Ushbu aminokislotalarni odam va hayvonlar faqatgina o’simliklardan oziq-ovqat mahsulotlari va yem-xashak bilan birgalikda oladi. Shuning uchun ham, o’simlik mahsulotining sifati oqsillarning miqdoriga qarabgina emas, balki ularning fraksion va aminokislotaviy tarkibini aniqlash asosida hazm bo’lishi va to’liq qimmatliligiga qarab ham baholanadi.
O’simliklarning vegetativ organlarida oqsillar miqdori odatda, ular massasining 5-20, boshoqli donli ekinlar urug’ida 6-20 , dukkakli va moyli ekinlar urug’ida esa 20-35 foizni tashkil etadi.
Qishloq xo’jalik ekinlari hosilining sifatini baholashda ko’pgina undagi "xom protein" ko’rsatkichidan foydalaniladi, u barcha azotli birikmalar (oqsil va oqsilsiz birikmalar) yig’indisini ifodalaydi. "Xom protein" o’simliklar tarkibidagi umumiy azotning foizdagi miqdorini 6,25 ko’rsatgichiga (oqsil va oqsilsiz birikmalar tarkibidagi azotning o’rtacha miqdori- 16 foizdan olinadi) ko’paytirish yo’li bilan hisoblab topiladi.
Uglevodlar - o’simliklarda qandlar (monosaxaridlar va tarkibida 2-3 ta monosaxaridlar qoldig’i bo’lgan oligosaxaridlar), shuningdek, polisaxaridlar (karxmal, sellyuloza, pektin moddalar) shaklida bo’ladi.
Barcha qishloq xo’jalik ekinlari mahsulotida kam miqdorda qand bo’ladi, ildizmevalarda va sabzavot ekinlarining ayrim qismlarida, uzuMga, rezavor meva va mevalarda zahira moddalar holida to’planadi. Ko’pchilik o’simliklarda monosaxaridlar, asosan, glyukoza va fruktoza, oligosaxaridlar esa disaxarid - saxaroza holida bo’ladi.
Monosaxaridlar, avvalo, glyukoza – o’simliklarning nafas olishida asosiy energetik manba bo’lib, uning fosfat efirlari esa boshqa saxarofosfatlar bilan birgalikda fotosintezda, murakkab uglevodlar parchalanishida va boshqa moddalar almashinish jarayonida qatnashadi.
Glyukoza ko’p miqdorda – 8 -15 foizgacha uzuMga bo’lsa, meva va rezavor mevalardagi uglevodlar umumiy miqdorini yarmiga yaqinini tashkil etadi. Fruktoza danakli mevalarda 6-10 foizgacha bo’lsa, asalda ko’proq to’planadi. Saxaroza-glyukoza va fruktozadan tashkil topgan disaxarid bo’lib, meva va rezavor mevalarda, hamda, sabzi, osh lavlagi va piyoz tarkibida 4-8 foizgacha bo’ladi. Saxaroza qand lavlagida 14-22 va shakar qamish poyasining shirasida 11-25 foiz atrofida bo’lib, asosiy uglevod zahirasi hisoblanadi. Shuning uchun ham, ushbu ekinlarni yetishtirishdan maqsad, insonlarning qandga bo’lgan talabini qondirish uchun xom ashyo olishdir.
Kraxmal - asosan, tugunaklarda, piyozboshlarda va urug’larda asosiy uglevod zahirasi sifatida to’planadi. Kartoshkaning ertapishar navlarining tuganaklarida kraxmal miqdori 10-14, o’rta va kechpishar navlarida esa 16-22 foizgacha bo’ladi. G’allagullilar oilasiga mansub bo’lgan o’simliklar donida kraxmal miqdori 55-70 foiz atrofida bo’ladi. Kraxmal-odam va hayvonlar organizmi yengil o’zlashtiradigan uglevod bo’lib, u fermentativ (amilaza fermentlari yordamida) va kislotali gidrolizda glyukozagacha parchalanadi.
Yog’lar – va yog’simon moddalar (lipidlar) o’simlik hujayrasi sitoplazmasining tuzilish komponentlari hisoblanadi, hamda moyli ekinlarda zahira birikmalari faoliyatini bajaradi.
Qishloq xo’jaligida yetishtiriladigan eng muhim moyli ekinlar va soya urug’laridagi yog’ning o’rtacha miqdori quyidagicha (% hisobida):
Kanakunjut -60 Zig’ir - 30
Kunjut -45-50 Kanop - 30
Zaytun -45-50 Chigit - 25
Kungaboqar -24-50 Soya - 20
Kimyoviy tarkibiga ko’ra yog’lar – uch atomli spirt gliseriNning murakkab efirlari bilan molekulyar yog’ kislotalarining aralashmasidan iborat. O’simlik moylari tarkibida to’yinmagan kislotalardan olein, linol va linolen, to’yinganlaridan esa palmitin va stearin kislotalari bo’ladi. Yog’ kislotalarining tarkibi o’simlik moylarida ularning asosiy xossalarini - quyuqlik darajasini (konsistensiyasini) suyuqlanish haroratini, qurib qolishi, achishi va sovunlanishi xususiyatlarini, hamda ularning oziq-ovqatlik qimmatini belgilaydi. O’simlik moylarida odam uchun «almashtirib bo’lmaydigan» linol va linolen yog’ kislotalari mavjud bo’lib, bu kislotalar odam organizmida parchalana olmaydi.
Lipidlar jumlasiga fosforitlar, mumlar, karotinoidlar, steorinlar va yog’da eriydigan A ,D, E va K vitaminlar ham kiradi.
Sellyuloza - o’simlik hujayra qobig’ining asosiy qismi bo’lib, u lignin, pektin moddalar va boshqa birikmalar bilan bog’langan holda bo’ladi. Paxta tolasining asosiy qismini - 95-98 foizini, zig’ir, kanop, lub tolalarining esa 80-90 foizi sellyulozadan tashkil topgan. G’allagullilardan suli, guruch, tariq urug’larida sellyuloza 10-15, don - dukkakli ekinlar urug’ida 3-5, ildizmevalarda va kartoshka tuganaklarida esa 1 foiz atrofida bo’ladi. O’simliklarning vegetativ qismlarida sellyuloza miqdori, uning quruq massasini 25 dan 40 foizgachasini tashkil etadi. Sellyuloza to’liq parchalanganda, undan glyukoza hosil bo’ladi.
Demak, o’g’itlar yordamida o’simliklar uchun qulay bo’lgan oziqlanish sharoitlarini yaratish yo’li bilan ularning hosilini, undagi quruq modda tarkibidagi eng zaruriy organik birikmalar miqdorini va sifat ko’rsatkichlarini oshirishi mumkin ekan.