Сигааплфни кучаттириш

I_к1= I_к.ўрт+ I_м1ּсоsωt+ I_m2 cos2ωt+I_m3 cos3ωt+………
I_к2 =I_к.ўрт +I_м1соs(ωt+П)+ I _м2 соs(2ωt+П) I_м3 соs(3ωt+П)......= I_к.ўрт +I_м1 соsω t +I_m2 соs2ωt +
+I_m3 соs3 ωt + ……. (1.35)
Юклама резисторидан ўтадиган токнинг катталиги I_к1 ва I_к2 токларнинг алгебраик йиғиндисига мутаносиб бўлади:
I_н=Ь(I_к1-I_к2)=Ь(2I_ml соsωt+2I _m3 соs3ωt+……) (1.36)
Бунда Ь - мутаносиблик коэффициенти.
(1.36) ифода Тр.2 трансформаторда коллектор токининг ўзгармас ташкил этувчиси ҳосил бўлмаслигини кўрсатади, шунинг учун трансформаторда ўзакнинг магнитланишида ҳосил бўладиган энергия сочилиши бўлмайди. Иккинчи томондан юклама резисторидан ўтадиган токнинг ўзгарувчан ташкил этувчиларининг жуфт даражали ҳадлари йўқ. Бу чизиқли бўлмаган бузилишларнинг кам эканини кўрсатади. Булар кучайтиргичнинг фойдали иш коэффициенти катта бўлишини таъминлайди.
Агар транзисторнинг характеристикаси идеал тўғри чизиқлардан иборат бўлса, ҳар бир кучайтириш елкасидаги ток синусоида чизиғининг ярим даврлари орқали ифодаланади. Унинг ўртача қиймати қуйидагича бўлади:

(1.37)

Коллектор токининг биринчи гармоник ташкил этувчи амплитудаси


(1.38)


бўлгани учун Тр.2 трансформаторнинг магнитлаш токи ундан икки марта катта бўлади: /_кт⁼2/_т1. Шунинг учун схеманинг ҳар бир транзисторининг коллектор занжирида ажралувчи ўзгариш қуввати қуйидагича аниқланади:

(1.39)

Натижавий қувват эса ундан деярли икки марта катта бўлади.
Икки тактли кучайтиргичнинг фойдали иш коэффициентининг энг катта қийматини аниқлайлик. Бунинг учун коллектор кучланишидаги фойдаланиш фоизи 100% деб ҳисоблаймиз: £= I Бунда транзисторлар манбадан истеъмол қиладиган ток (1.40 а) ўртача токдан икки баравар катта бўлади: I_ўрт = 2 I_кўрт Шунга кўра коллектор токидан фойдаланиш коэффициенти, яъни пульсланган токнинг шакли

(1.40 а)

бўлади. Уларни (1.40 б) ифодага қўйсак, ФИК нинг энг катта қиймати олинади:


(1.40 б)


Демак, икки тактли кувват кучайтиргичининг ФИК 78,5 фоизгача етар экан. Амалда коллектор манбанинг кучланишдан тўлиқ фойдаланиш мумкин бўлмагани учун η=0,6-0,7 бўлади. Бу бир тактли кучайтиргичнинг ФИК дан етарлича каттадир.
Икки тактли схемада коллектор манба қувватининг иссиқлик сочилиши кичик бўлади. Унинг энг катта қиймати коллектор занжирида энг катта қувват ажраладиган ҳолда эмас, балки бу қувватнинг 40% ни ташкил этадиган қувват ажралган ҳолда кузатилади.
Икки тактли схеманинг афзалликларидан яна бири шуки, схема елкаларининг симметриклиги ва коллектор токи импульсларининг симметриклиги тўлиқ бўлса, занжирнинг чиқишида токнинг жуфт даражали ташкил этувчиларидан ташқари яна учинчи даражали ташкил этувчилари ҳам кузатилмайди, икки тактли схеманинг асосий камчилиги, кучайтириш елкалари учун бир хил параметрли транзисторларни танлаш ва симметрикликни амалга оширишдир.

1.5. Кучайтиргичларда тескари боғланиш

Биз юқорида кўрган кучайтиргичларда кириш сигнали мустақил катталик деб қаралади. Хақиқатдан, кучайтиргич чиқишидаги сигналнинг бир қисми унинг киришига кайта узатилади ва кириш сигнални ўзгартиради .

Кучайиб чиққан сигнал энергиясини бирор қисми унинг киришига қайта узатиш жараёни кучайтиргичларда тескари боғланиш деб аталади. Энергия узатишни таъминловчи занжир эса тескари боғланиш занжири дейилади .
Тескари боғланиш занжири кучайтиргич билан бирга тескари боғланиш халқаси деб аталадиган берк контурни ташкил этади. Агар кучайтиргичда тескари боғланиш занжири битта бўлса бир халқали тескари боғланиш, агар кўп бўлса кўп халқали тескари боғланиш дейилади.
Тескари боғланиш уч турга – ички, ташқи ва зарарли (паразит) тескари боғланишга бўлинади. Ички тескари боғланиш барча кучайтирувчи элементларда мавжуд бўлади ва уларнинг физик хоссалари билан ифодаланади. Ташқи тескари боғланиш махсус электр занжирлари ёрдамида кучайтиргичнинг таркибига киради. Зарарли тескари боғланиш кучайтиргичнинг кириш ва чиқиш занжирлари орасида мавжуд бўладиган зарарли сиғим, индуктивлик ва бошқа боғланишлар ҳисобига ҳосил бўлади.
Шуни айтиш керакки, зарарли тескари боғланиш ҳам ички тескари боғланиш каби барча кучайтиргичларда мавжуд бўлиб, кучайтиргичнинг хусусиятларини кутилмаган ҳолда ўзгартириб туради. Кучайтиригични ҳисоблашда ҳосил бўлиши мумкин бўлган барча шундай зарали таъсирларни ҳисобга олиш жуда қийин.
Тескари боғланиш жараёнининг моҳиятини ва хусусиятларинни аниқлаш учун ташқи тескари боғланиш билан танишайлик.
Тескари боғланиш занжирнинг кучайтиргич чиқиш занжирининг уланиш усулига қараб, тескари боғланиш ток ёки кучланиш бўйича бўлади. Агар тескари боғланиш кучланиши кучайтиргичнинг чиқиш кучланишига мутаносиб бўлса, бундай тескари боғланиш кучланиш бўйича тескари боғланиш деб, агар у юкламадан ўтувчи токка, яъни чиқиш токига мутаносиб бўлса, ток бўйича тескари боғланиш деб юритилади.
Агар тескари боғланиш кучланиши бир вақтда иккита ташкил этувчига – чиқиш кучланиши ва юкламадаги токка мутаносиб бўлса, бундай тескари боғланиш аралаш ёки кўприксимон тескари боғланиш дейилади. Бундан ташкари тескари боғланиш кетма- кет ва параллел бўлиши мумкин. Кетма- кет тескари боғланишда тескари боғланиш занжири кучайтиргичнинг кириш занжири билан кетма-кет уланган бўлса , параллел тескари боғланишида параллел уланади. Шунга кўра тескари боғланишли кучайтиргичнинг схемасини тўрт хил турга ажратишимиз мумкин :

1. 
   Кучланиш бўйича кетма –кет тескари боғланишли кучайтиргич .
   
2. 
   Ток бўйича кетма-кет тескари боғланишли кучайтиргич
   
3. 
   Кучланиш бўйича параллел тескари боғланишли кучайтиргич
   
4. 
   Ток бўйича параллел тескари боғланишли кучайтиргич
   

1.34-расм.а) кучланиш бўйича кетма-кет тескари боғланиш б) кучланиш бўйича параллел тескари боғланиш в) ток бўйича кетма-кет тескари боғланиш г) ток бўйича параллел тескари боғланиш.

Уларнинг таркибий схемалари 1.34-расмда тасвирлаб берилган. Тескари боғланишнинг барча тури кучайтиргичнинг характеристикаси ва параметрлари таъсир этади ва уларни ўзгартиради. Ички ва зарарли тескари боғланишдан фарқи, ташқи тескари боғланиш хусусиятига эга. Шунинг учун кучайтиргичга турли мақсадлар, масалан кучайтириш стабиллигини ошириш, бузилишларни камайтириш, ўтказиш соҳасини кенгайтириш, кириш ва чиқиш қаршилигини ўзгартириш ва бошқалар учун киритилади.
Тескари боғланишли кучайтиргичнинг асосий ифодаларини аниқлайлик. Бунинг учун кучланиш бўйича кетма-кет тескари боғланиш схемасидан (1.34а)-расм) фойдаланамиз.


- тескари боғланишсиз кучайтиргични кучайтириш коэффиценти;
- тескари боғланиш занжирини узатиш коэффиценти
Қулайлик учун кучайтиргичнинг кириш қаршилиги чексиз катта бўлган чизиқли система деб ҳисоблаймиз. У ҳолда системанинг кириш токи нолга тенг бўлади. Сигнал манба соф синусоида тебранишлар берсин, яъни кучайтиргич киришига частотаси ва амплитудаси ўзгармас бўлган кучланиш қуйилган. Ана шу шартлар ўринли бўлса, кучайтиргич ва тескари боғланиш занжирининг чиқишдаги ва U_m кучланишлар ҳам соф гармоник қонун бўйича ўзгарувчан катталиклар бўлади. Схемада реактив элементлар мавжуд бўлгани учун бу кучланишлар U_mс сигнал кучланиш билан фаза фарқига эга.
Таърифга биноан қурилаётган системанинг кучайтириш
коэффиценти қуйидагича аниқланади:
(1.41 )
Агар = - эканини ҳисобга олсак ва (1.41) ифодани Ква
коэффицентлар орқали ифодаласак, қуйидаги кўринишга келади.
К (1.42)
Бунда I - К тескари боғланиш чуқурлиги К кўпайтма эса тескари боғланиш параметри дейилади .У тескари боғланишнинг табиати ва сон миқдорини ифодаловчи катталикдир
Демак тескари боғланиш занжири кучайтиргичнинг кучайтириш коэффиценти I - К марта ўзгартирар экан .
Умумий ҳолда К ва коэффицентлар коплекс катталиклар бўлади:
ва агар уларни (1.42) ифодага кўйсак, системанинг кучайтириш коэффиценти


(1.43)
кўринишга келади . Унда
_к – сигнал спектри кучайтиргичдан ўтгандаги фаза силжиш;
­ - сигнал спектри тескари боғланиш занжиридан ўтганда фаза силжиши;
= _к­- натижавий фаза силжиш
(1.44)
_­тескари боғланишли кучайтиргичнинг частотавий характеристикасини тенгламаси бўлади. Унинг катталиги фаза силжиши билан баҳоланади. Хусусий ҳолда, агар кучайтиргичнинг киришига тескари боғланиш занжири орқали узатилаётган U_T кучланишниинг фазаси ташки сигналнинг U_c кучланиш фазаси билан мос бўлса, яъни ташқи = _к­+ =0 бўлса


(1.45)
бўлади ва тескари боғланиш К параметрининг барча қийматлари мусбат тескари боғланиш дейилади. Улар қарама қарши фазада ўзгарса, яъни = _к­+ = бўлса
(1.46)
бўлиб, К параметрининг барча қийматларида тескари боғланиш манфий тескари боғланиш деб аталади.
Демак кучайтиргичнинг стационар режимда икки хил мусбат ва манфий тескари боғланиш бўлади. Мусбат тескари боғланиш кучайтиргичининг кучайтириш коэфицентининг ортса, (К_Т⁽⁺⁾>К) манфий боғланиш уни камайтиради (К_Т^(-)>К) тескари боғланишли кучайтиргичнинг частотавий характеристикаси 1.35- расмда кўрсатилган
1.35-расм.
Ундан мусбат тескари боғланиш кучайтиргичнинг частотавий характеристикасини ёмонлаштиришини, манфий тескари боғланишни яхшилашини кўриш мумкин. Манфий тескари боғланиш киритилиши билан кучайтиргичдаги чизиқли ва чизиқли булмаган бузилишлар I + К марта камайтирилиши, кучайтиргичнинг ўтказиш соҳаси 1+ К марта кенгайтирилиши, иш стабиллигини ортиши аниқланган. Кучайтиргичга мусбат тескари боғланиш киртилганда эса бунинг акси кузатилади. Агар К = 1 бўлиб қолса, кучайтиргичдаги бузилишлар ўзининг максимал қийматига етади ва кучайтиргичнинг иш режими бузилиб, ўз-ўзидан тебраниш ҳосил қилаш режимига ўтади. Бу деган сўз кучайтиргич ўзининг кучайтиргичлик хусусиятини йўқотади ва автогенераторга айланади.

Эмиттер қайтаргич умумий коллекторли схема асосида тузилган кучайтиргичдир.Унда юклама резистори эмиттер занжирига уланади.

Умумий ҳолда юклама комплекс катталикдир.
Текширишни осонлаштириш учун унинг реактив қисмини ҳисобга олмаймиз. У R резистордан иборат бўлсин.(1.35 -расм)



1.35-расм.Эмиттер қайтаргични соддалаштирилган принципиал схемаси.

Ундаги Uэ потенциал тушуви чиқиш кучланишини ташкил этади. Бу кучланиш транзистор базасига тескари ишора билан узатилади ва U1 кириш кучланиши билан қарама-қарши фазада ўзгаради. Шунинг учун бу ерда 100 фоизли ток бўйича манфий тескари боғланиш ҳосил бўлади, яъни β=-1. Эмиттер қайтаргичининг асосий параметрини баҳолаш учун таскари боғланиш занжирини ажратмаган лозим. Ўрта частоталар соҳаси 1.36 -расмда тасвирланган.

Унда
Iб= Iб(R22 Rэ Rн)

эканини аниқлаш мумкин .Шунга кўра кучайтириш коэффициенти қуйидагича аниқланади.: (8.1.а)

К₀= (1.47 a)

1.36-расм. Эмиттер кучайтиргичнинг а) ўрта ва б) юқори частоталар соҳаси учун эквиваллент схемаси.

Агар R_r= 0 ва R₂₂ ва R_H >> R_э деб ҳисобласак,(1.47 а) ифода
Соддалашиб қуйидаги кўринишга келади.
(1.47 б)
Унда = база токини узатиш коэффициенти.
(8,1 б) ифодадан эмиттер қайтаргичининг кучланиши бўйича кучайтириш коэффициенти доимо бирдан кичик бўлиши кўрилади. Фақат R_э >> R₁₁бўлса, у бирга интилиб боради.
Ундан ташқари, К₀ мусбат миқдор. Бу кучайтиргичнинг кириш ва чиқиш кучланишлари бир хил фазада ўзгаришини кўрсатади (транзистор фаза силжишини ҳосил қилмайди).

1.37-расм.Эмиттер қайтаргичнинг соддалаштирилган эквивалент схемаси.

Демак, эмиттер юкламали кучайтиргичнинг чиқиши кучланиши билан мос фазада ўзгариб миқдор жиҳатидан бир оз камайган бўлади. Шунинг учун уни эмиттер қайтаргичи деб аталади.

Каскаднинг чиқиш қаршилигини аниқлаш учун чиқиш токини билиш керак, у сон жиҳатидан эмиттер токига тенг:
I_э I_{б .} Агар бунга база токининг ифодасини қўйсак, қуйидаги кўринишга келади.:
(1.48)
Бу формула 1.37 -расмда тасвирланган эквивалент схемада мос келади.Ундаги R₁₁/
қаршилик сон жиҳатидан эквивалент генераторнинг ички қаршилиги бўлиб, эмиттер қайтаргичининг чиқиш қаршилигини ифодалайди.
(1.49)
Демак, эмиттер қайтаргичнинг чиқиш қаршилиги кичик миқдор экан (масалан, R₁₁ = 600 Ом ва бўлса, R_чик Ом бўлади). Шунга кўра кучайтиргичнинг юкламаси бўлган
R_э резисторнинг қаршилиги ҳам кичик миқдор бўлиши керак ,чунки энергия жиҳатидан юклама билан ички қаршилиги бир хил тартибда танланиши лозим.
Шуни айтиш керакки, эмиттер қайтаргичининг чиқиш қаршилиги сигнал генераторининг R_г ички қаршилигига боғлиқ бўлади. R_г ортиши билан у ҳам ортиб боради. Агар R_г = бўлса, чиқиш қаршилиги ўзининг энг катта қийматига эришади:


(1.50)
Эмиттер қайтаргичининг кириш қаршилиги R₁ ва R₂ резисторлардан тузилган кучланиш бўлгичнинг таъсирини ҳисобга олинмаса,
(1.51 а)
формула орқали ифодаланган. Бунда

эканини ҳисобга олсак, у қуйидагича ифодаланади;

K_кир=γR_э (1.52 б)

Демак, эмиттер қайтаргичининг кириш қаршилиги етарлича катта миқдор экан. Лекин унинг катталиги базага уланган R₁ ва . R₂ резистордан тузилган кучланиш бўлгичига жуда боғлиқ бўлади. Эмиттер қайтаргичининг яхши ишлаши учун R₁// R₂ < R_э тенгсизлик бажарилиши керак бўлса, кириш қаршилиги ўзгаришсиз қолиши учун R₁₁// R_{2 >} (R_кир Rэ// R) , бўлиши керак. Бу икки тенгсизлик бир вақтда бажарилиши учун R_э> R_н бўлиши, яъни юклама қаршилиги етарлича кичик бўлиши лозим, чунки транзисторнинг иш режими бузилмаслиги учун жуда катта миқдорли R_Н резистор олиб бўлмайди.

Умумий эмиттерли схема асосида йиғилган кучайтиргичдаги каби эмиттер қайтаргичининг частотавий характеристикаси қуйи частоталарда ўтиш занжирига вақт доимий С₁ R_кир ва С₂ R_н га боғлиқ бўлса, юқори частоталар соҳасида юклама занжирларининг вақт доимийси R_экв билан характерланади. Лекин эмиттерли қайтаргичининг юклама занжирининг вақт доимийси жуда кичик бўлади. Сабаби эквивалент чиқиш қаршилиги жуда кичик миқдордир. Шунга кўра
=С₀(R_чиқ// R_э)= С₀( ) (1.53)
деб ёзиш мумкин. Бу зарали сиғимлари бир хил бўлган эмиттер қайтаргичи билан умумий эмиттерли кучайтиргичнинг частотавий характеристикалари солиштирилганда уларни юқори частота соҳасидаги пасайиши эмиттер қайтаргичида жуда катта частоталарга тўғри келишини кўрсатади. Шунинг учун эмиттер қайтаргичининг ўтказиш соҳаси кенг бўлиши талаб қилинмаса, унинг чиқишига сиғими С₀ дан етарлича катта бўлган С_Н конденсторни улаш мумкин (8.2-расм). Бундан ташқари, эмиттер қайтаргичининг эквивалент кириш сиғими ҳам етарлича кичик бўлади.
Шундай қилиб, эмиттер қайтаргичи кириш қаришилиги катта, чиқиш қаршилиги эса кичик бўлган кенг ўтказиш соҳасига эга бўлган кучайтиргичдир. У кучлашнишни кучайтирмаса ҳам (К<1), ток кучи ( >1) ва қувватини яхши кучайтиради.
Эмиттер кайтаргичнинг кириш қаршилиги каттта ва эквивалент кириш сиғими кичик бўлгани учун гармоник ёки импульс сигналларини кучайтиришида кириш каскадига уланиши мумкин бўлгани учун ташқи юкламаси кичик ёки катта сиғимли қурилмаларда чиқиш каскади вазифасида ишлатилади. Бошқача қилиб айтганда, эмиттер қайтаргичи қурилмаларининг кириш ва чиқиш қаршиликларини созловчи қаршиликлар трансформатори вазифасини бажаради.

1.6. Ўзгармас ток кучайтиргичи

Кўпинча автоматик назорат ва бошқариш радио-ўлчаш системалари каби радио электирон қурилмалар ўта суст (Герц бўлакларига тенг частотали) ўзгаришларини кучайтириш талаб қилинади. Бундай тебранишларни кучайтириш учун қўлланиладиган кучайтиргичларнинг ўтказиш соҳаси нолдан (ω_н=0) бошланиши керак. Шунга кўра ўтказиш соҳаси ω_н=0 дан бирор ω_в қийматгача етадиган паст частотали кучайтиргич – ўзгармас ток кучайтиргич (ЎТК) деб аталади. ЎТК нинг характерли белгиси шуки, уларда ташқи юклама занжирига (кейинги каскадга) кучайтирилган тебраниши ўзгармас, ҳам ўзгарувчан ташкил этувчисига узатилади. Шунинг учун боғловчи занжирнинг ўтказиш соҳаси қуйи частота томонидан чегараланмаган бўлиши керак. Бу деган сўз, юқорида қурилган кучайтиргичлардаги каби каскадлар орасида ажратувчи конденсатор ёки трансформаторлардан фойдаланиш мумкин эмас. ЎТК нинг каскадлари ўзаро гальваник боғланишда бўлади. Унинг энг содда бир каскаднинг чиқиши кейинги каскаднинг киришига бевосита туташтиришдир. Лекин бундай уланиш хар бир каскаднинг ўзгармас ток бўйича иш режимини ўзгартириб юборади. Шунинг учун уларни мослаш чорасини кўриш шарт. Улардан бири схемага ток бўйича манфий тескари боғланиш киритишдир. 1.38 -расмда икки каскадли ЎТК нинг содда схемаси кўрсатилган.

1.38-расм Ўзгармас ток кучайтиргичи

Унда Т­₁ транзисторининг коллектори Т₂ транзисторининг базаси билан бевосита туташтирилган. Шунинг учун уларнинг потенциаллари ўзора тенг бўлади. Базаларига бериладиган силжиш кучланиши эса сон жиҳатидан коллектор кучланиши билан кейинги каскаднинг эмиттер кучланиши айирмасига тенг. Масалан: Т₂ транзистор учун U­_б2=U_к1-U_э2 Унда U_э2 = I_э2R_э2 ва ҳоказо. Шунинг учун база кучланишининг керакли қийматини R_э резистор қаршилигини ўзгартириб танлаш мумкин. Лекин базадаги силжиш кучланишининг қиймати катта эмас, яъни U_к>>U_б. Шунинг учун тармоқлардаги ток I_э1= I_э2 бўлиши учун R₂ ни ортириш R_к кучайтириш керак. Иккала ҳолда ҳам кучайтириш коэффиценти кичраяди. Чунки R_к нинг кучайтириши кучайтириш коэффицентини бевосита кучайтирса, R_э нинг ортиши ток бўйича манфий боғланиш чуқурлигини орттиради. Демак, умумий кучайтиришни орттириш учун каскадлар сонини кўпайтириш мақсадга мувофиқ эмас.

ЎТК нинг асосий камчилиги ностабиллигидир. Манба кучланишининг ўзгариши, схема элементларининг ўзгариши ва бошқалар кучайтиргичнинг ички занжиридаги ток кучи ва кучланишни ўзгартиради. Бу ўзгариш кучайтириш поғоналарида кучайтирилиб, кириш сигнали таъсир этмаганла ҳам кучайтиргичнинг чиқишида бирор ўртача миқдор атрофида ўзгариб турадиган кучланиш ҳосил қилади. Паст частотали кучайтиргичлар бу кучланиш кучайтириш стабиллигига таъсир этмайди. Аммо ЎТК ларда уларнинг таъсири кучли бўлади. Кучайтириладиган сигналнинг катталиги ва табиати шу ўзгаришларга ўхшаш бўлгани учун фойдали сигнални улардан фарқлаш қийин бўлиб колади. Сигнал кучланишга боғлиқ булмаган ҳолда чиқиш кучланишининг вақт бўйича ўз-ўзидан ўзгариши кучайтиргич нолнинг оғиш – дрейфи деб аталади.
Нолнинг дрейфи вақт бирлиги ичида ички ўзгаришлар ҳисобига кучайтиргичнинг чиқишида ҳосил бўладиган кириш кучланишини ҳосил кила оладиган кириш кучланишига сон жиҳатидан тенг кучланишдир (унинг катталиги сифатида бир неча милливольтгача етиши мумкин).
Келтирилган дрейф кучайтиргичнинг сезгирлигини ифодалайди. Уни аниқлаш учун дрейф кучланиши кучайтириши U_дчиқ ни (кучайтиргични кириш клеммалари қисқа туташтирилган ҳолда олинган) кучайтириш коэффицентига бўлиш керак.
Дрейфни камайтириш учун кучайтиргич схемасида турғун ишлайдиган элементлардан фойдаланилади; таъминлаш манбалари турли стабилизаторлар ёрдамида стабилланади ва хоказо.
Кўриб чиқилган ЎТК бевосита кучайтиришли кучайтиргич деб аталади. Унинг камчиликларини камайтириш учун кўприксимон баланс схемасига ўтилади. Уларга дифференциал ва операцион кучайтиргичлар мисол бўлади.

1.7. Операцион кучайтиргичлар (ОК)

Аналогли интеграл микросхемаларда ҳозирга кунда энг кўп фойдаланадигани операцион кучайтиргичлар (ОК) ҳисобланадн. Чунки ОК лар аососида чизиқли, ночизиқли, аналог ва рақамли электрон қурилмалар ясалади.
Операцион кучйтиргич - катта кучайтириш коэффицентига, кенг частота ўтказиш полосасига ва бир нечта киришга эга бўлган кучайтирувчи қурилма Бу кучйтиргичларда чизиқли характеристика ҳосил қилиш учун каскадлар бир-бири билан бевосита боғланади. Шу сабабли унинг частота ўтказиш полосаси нолдан бошлаб катта частоталарни ўз ичига олади. Одатда, кириш ва чиқиш қаршиликлари орасидаги муносабатни мувофиқлаштириш учун кучайтиргичга тескари боғланиш киритилади.
Операцион кучайтиргич икки ёки уч каскадли схемадан тузилади. Уч каскали схема киришида дифференцал кучайтиргич, кучланиш бўйича кучайтиргич ва сигнал амплитудасн кучайтиргичидан иборат.
Охирги чиқиш каскад ўз ичига кучланиш сатҳини силжиткич ва чиқиш сигналини шакллантиргични олади.

1.39-расм.

Кучайтиргич чиқишдаги эмиттер такрорлагич ОК чиқиш қаршилигини кичикқаршиликли юкламага мослаш учун ҳизмат қилиб, ОК нинг кучайтириш коэффицентига таъсир қилади.
Икки каскадли ОК да кириш каскад дифференциал кучайтиргич вазифаларини ўзида мужассамлаштирган бўлади (1.39 -расм).
Кўп турдаги ОК ларни ички элементларига кўра икки группага ажратиш мумкин. Дастлабки чиқарилган ОК ларда асосан n-p-n тип транзисторлар ишлатилган бўлиб, уларда бир неча резисторлардан фойдаланилган.
Иккинчи группа ОК ларда эса транзисторлар сони кескин камайтирилган бўлиб n-p-n ва р-n-р транзистор комплементар структурада уланган. Биринчи группа ОК ларга уч каскадли К153УД1 ни, иккинчи группа ОК ларга икки каскадли К140УД7 ни кўрсатиш мумкин.