Ўсиб келаётган ёш авлод жисмоний тарбияси ва спортда инновацион технологиялар

Ўсиб келаётган ёш авлод жисмоний тарбияси ва спортда инновацион технологиялар 
Халқаро иштирокчилар ҳамкорлигида республика илмий-амалий анжумани материаллари
 
83 
kurashining (musobaqaning) tezkorligi bilan vujudga kelib, hissiy va irodaviy zo’riqishlar bilan uzviy 
ravishda bog’lanib ketadi. Harakatlar jarayonida ham yangi-yangi qarorlar qabul qilinishi va ular bilan 
bog’liq harakatlar amalga oshishi mumkin. Tafakkur xususiyati qandaydir mavhum mantiqlardan iborat 
bo’lib qolmasdan, muayyan faoliyat va xatti-harakatlarga yo’naltirilgan, be’vosita faoliyat bilan 
bog’liq bo’lishligini ko’rsatadi. Sportchilarni mashqlantirishda, ularni taktik muammolarni echishga 
o’rgatishda trenerlar tomonidan bu kabi muhim sifatlar hisobga olinishi lozim. Raqibi harakatlarini 
tahlil qilishga, sportchi unga qarama-qarshi kontr harakatlar qilishi zarur. Shuning uchun ham 
sportchilar fikrlash tezkorligiga o’rgatiladi. 
Sport faoliyatining xarakterli xususiyati o’ta tez va dinamik harakatlar bajarilayotganda ham 
sportchi o’z gavda harakatlarini har tomonlama aniq bajara olishlikda namoyon bo’lish bilan birga, 
sportchining o’zini boshqara olishi ham kuzatiladi. 
Sportchilarning murakkab aylanma harakatlari, o’z gavdalarini boshqara olishliklarini kishiga 
estetik zavq berishi va inson imkonitlarining cheksizligini ko’rsatadi. Shu xususiyati bilan ham sport 
faoliyati boshqa faoliyat turlaridan farqlanadi. Masalan, mehnat jarayoni muayyan faoliyatni bajarish 
uchun maqbul bo’lgan o’rtacha kuchlanish va intensivlikni talab qilsa, sport faoliyatida esa,
yuqori darajadagi kuchlanish, ba’zan maksimal intensivlikda harakat qilishni talab kiladi. Sport 
turlariga qarab bu kuchlanish juda qisqa muddatli (sprint) yoki, aksincha, uzok muddatli (stayer) 
bo’ladi. Lekin bularning har ikkisi ham sport chidan juda katta asab-mushak energiyalari sarf etishni 
talab etadi. Busiz yuqori saviyadagi sport natijalariga erishib bo’lmaydi. 
Sport musobaqalari insonlarga o’z tanasi va uning a’zolari harakatlarini boshqara olish bilan 
bog’liq qobiliyat va malakatlarni namoyon etishga imkon beradi. Hozirgi davrda jismoniy tarbiya va 
sport bilan shug’ullanmayotgan odam katta kuch, chaqqonlik va tezkor harakatlar, "uzok muddat ishlay 
olish talab qiladigan faoliyat bilan shug’ullana olmaydi. 
Har bir shaxsning individ shakllanish va rivojlanish jarayonida u yoki bu jismoniy harakatlarni 
necha yoshda berilayotganligiga qarab, ularning ahamiyati, foydali ko’rsatkichlari ham turlicha bo’ladi. 
Chunki ko’pgina faoliyat turlari bilan shug’ullanish va bu faoliyatda shaxsning namoyon bo’lishi, yosh 
davrlar xususiyatiga bog’liq bo’ladi. Ayrim sport turlari, jismoniy harakatlar (shaxs rivojlanishiga) 
muayyan yoshlar davrlaridagina ijobiy ta’sir ko’rsatishi, agar bu davrga xos senzetivlik (muayyan ruqiy 
xususiyatlarni ma’lum yosh davrida optimal rivojlanishi) o’tkazib yuborilsa, samarasi bo’ladi. Masalan, 
o’spirinlik va yigitlik yoshlari shaxsning jismoniy kuchlarini namoyon etishi bilan bog’liq davrdir. 
Aynan shu yoshda jismoniy imkoniyatlarning namoyon bo’lishi, shaxsning keyingi ruhiy 
xususiyatlarini shakllanishi uchun o’ta muhimdir. Bu davrda o’z jismoniy imkoniyatlarini namoyon eta 
olmagan yosh, keyinchalik o’z kuch va imkoniyatlariga ishonmay qo’yishi, "kompleks" shakllanib 
qolishi mumkin. 
Sport bilan shug’ullanish shaxsda irodaviy tirishqoqlik va zo’r berishlik qobilyatini o’stiradi va 
o’zaro zarur harakat ko’nikmalarini egallaydi. Kuch talab qiladigan mushak zo’riqishlarda irodaviy 
kuchlanishni namoyon etish, ongli ravishda charchoqlik hissini, qo’rquv va o’z kuchiga ishonmaslik 
kabi salbiy kechinmalarni bartaraf etadi. Bularning hammasi sport faoliyati bilan shug’ullanishning 
(shaxsda) yaxshi ruhiy xususiyatlarni shakllanishi va namoyon bo’lishiga ko’rsatadigan ta’sir kuchiga 
bog’liq bo’ladi. 
Sportchi musobaqalar davomida og’ir ahvolga tushib qolganda, ko’z oldiga 
butun hayoti, oilasi, treneri, unga ishonch bilan qaragan komanda a’zolari, el – yurt keladi. Shunda 
unga yangi kuch – quvvat kelib, g’alabani ta’minlashga imkon tug’iladi. Sportning tarbiyaviy ahamiyati 
haqida gapirganda, shuni ham ta’kidlash lozimki, u ko’p yoshlarni bekor va maqsadsiz ko’chalarda 
daydib yurishdan saqlaydi. Sportchilar hayotida shunday faktlar borki, yoshligida bezori bo’lganlar 
sport bilan shug’ullangach, bu yo’ldan qaytganlar. Bir qator tadqiqotlarda (A A Laliyan, P A Rudik) 
shu narsani aniqlaganlarki, sportchilarni musobaqaga jismoniy, texnik va taktik jixatdan tayyorlash 
bilan bir qatorda ularni musobaqalarga maxsus psixologik tayyorlash zarurati muhim ahamiyat kasb 
etar ekan. Bu tayyorgarlik sportchining irodaviy sifatlarini rivojlantirishga, o’z kuchiga ishonchni 
kuchaytirishga, bo’ladigan musobaqalarning xarakteri, uning ko’lami, raqiblarning xususiyatlari bilan 
tanishtirishga qaratilgan bo’lishi kerak. 
Ba’zi musobaqalarda jismoniy va texnik jixatdan yaxshi 
tatsyorlangan sportchini o’rtacha darajadagi sportchi engib ketadi. Bu esa sportchining ruhiy 
tayyorgarligi bilan bog’liq masala. Bu esa raqibga mensimaslik va qo’rquv bilan qaramaslik kerakligini 
bilmaslik va amal qilmaslik oqibatidir. Shuningdek, psixologik tadqiqotlarda, sport musobaqasi davrida 
vujudga keladigan taktik muammolarni echish bilan bog’liq sportchining tafakkur faoliyati ham 

---