Ўсиб келаётган ёш авлод жисмоний тарбияси ва спортда инновацион технологиялар

 
ORGANIZMNI JISMONIY TARBIYA VOSITASI BILAN CHINIQTIRISHNING 
TIKLANISH VA ADAPTATSIYA UCHUN AHAMIYATI 
Ro‘ziqulov D.M., o’qituvchi, Ergasheva M.B., o’qituvchi 
 Samarqand Davlat Universiteti, Samarqand, O’zbekiston 
 
Chiniqish organizmga turli xil muolajalarning surunkali berilishi natijasida metereorologik omillar 
ta’sirida chidamlilikning oshishidir. Organzim chiniqishining kishi hayotida muhim o‘rin tutishi bir 
qator ilmiy tadqiqotlarda isbotlangan. 
U jismoniy tarbiyaning ajralmas qismi bo‘lib chiniqish tufayli organizmning har xil 
kasalliklarga qarshi kurashish qobiliyati, turli noqulay sharoitlarda ishlash qobiliyati, ekstremal 
omillarga bardoshliligi oshib boradi. 
Yana bir muhim narsa shundan iboratki, chiniqish tufayli organizmning o‘zgargan yoki 
o‘zgarayotgan muhit sharoitiga moslashishi yoki adaptasiyalanishi sodir bo‘ladi. 
Chiniqish organizmga spesifik va nospesifik yo’l bilan ta’sir etadi. Spesifik ta’sir deganda 
sovuq muolajalar yo’li bilan sovuq haroratga chidamlilikning oshishi, quyosh vannalari qabul qilish 
bilan quyosh radiasiyasiga chidamlilikning oshishi tushuniladi. Nospesifik o‘zgarishlar deganda esa 

---

Ўсиб келаётган ёш авлод жисмоний тарбияси ва спортда инновацион технологиялар 
Халқаро иштирокчилар ҳамкорлигида республика илмий-амалий анжумани материаллари
 
219 
belgilangan bir xil omil ta’siri bilan organizmning umumiy chidamliligini oshirish, ish qilish 
qobiliyatining ko‘paytirilishi, kasalliklarga berilmaslik qobiliyatining o‘ sishi tushuniladi. 
Chiniqish jarayonida nerv tizimi va endokrin yo’llar bilan organizm fiziologik funksiyalarning 
regulyasiya qilinishi o‘zgarib boradi. Bosh miyaning turli qismlarini (masalan, peshona qismi) elektr 
toki bilan qitiqlash natijasida ma’lum omil ta’siriga moslanishni tezlatish yoki sekinlashtirish mumkin.
Chidamlilikning oshishi bilan bo‘ladigan o‘zgarishlar xujayralar va to‘qimalar borasida ham 
namoyon bo‘ladi, bunga hujayra kimyoviy tarkibining o‘zgarishi, fermentlar faolligining kuchayishi 
yoki pasayishini ko‘rsatish mumkin. Jismoniy tayyorgarligi yuqori odamlarda biron bir omil ta’siri 
tufayli chidamlilikning oshishi tezroq bo‘ladi. Mashq qilib turib biron-bir noqulay omil (issiq yoki 
sovuq harorat) ta’siriga moslashib borilsa, natija yaxshi bo‘ladi, ya’ni bu ikkala omilning ta’siri tufayli 
yuzaga kelgan chaqqonlik samaradorliroq bo‘ladi hamda organizmning radiasiya, gipoksiya va shunga 
o‘xshash ekstremal omillarga chidamliligi bunday paytda tezroq yuzaga keladi. 
Tashqi muhit sovishiga javoban kimyoviy termoregulyasiya yo’li bilan tanada oksidlanish 
jarayonlari 3-4 baravar kuchayishi mumkin (asosiy almashinuvga nisbatan). Masalan, qishki cho‘milish 
paytida 4
0
C li suvga tushish kislorod o‘zlashtirilishini 1000-1200 ml/min.gacha ko‘paytirish mumkin. 
Tana muskullarida sovuqqa javoban bunday o‘zgarishlarni ularning elektr faolligining ortishida yaqqol 
ko‘rsa bo‘ladi. Sovuq haroratga chiniqib borish natijasida bevosita sovuq ta’sirida teri qon tomirlarining 
torayishi o‘rniga ularning kengayishi kuzatiladi, ayni paytda muskullarda issiqlik hosil bo‘lishi 
kuchaytiriladi. 
Kishining uzoq Sibir tomonlarga borishi yurak urishini ancha tezlashtiradi, arterial qon bosimi 
ko‘tarilib, qonning minutlik hajmi oshadi. Jismoniy ish qilganda esa, bu ko‘ rsatkichlar yanada 
kuchayadi. Ushbu sharoitga organizm adaptasiyalangan sari yurak faoliyatida bradikardiya kuzatilib, 
yuqorida qayd qilingan o‘zgarishlar stabillashadi. Sovuq sharoit organizmda moddalar almashinuviga 
sezilarli ta’sir qiladi, masalan, ushbu sharoitda chiq havoda ishlayotganlar qonida glyukoza 45-50 mg 
tushsa ham kishi o‘zini yaxshi sezadi, bosh aylanishi kabi noxush holatlar bo‘lmayadi. Lipidlar esa 
qonda ancha ko‘payadi va ular hisobidan ATFni tiklaydigan energiya ajralib turadi. Qonda S, B
1
, B
2
, 
vitaminlari ancha kamayib ketadi (siydik bilan ko‘plab chiqib ketganligi uchun). SHuning uchun sport 
bilan shug’ullanish borasida og’ir jismoniy ish qilishda bunday odamlar vitaminlarga boy meva-
sabzavotlardan keng ko‘lamda foydalanishi zarur. Sovuq sharoitda ovqatlanish oqsilli hamda
lipidlarga boy bo‘ lishi maqsadga muvofiqdir. Muhit harorati 10
0
C pasaysa, ovqat kaloriyaligi 
5%ga oshirilishi kerak. .[5] 
Sovuqqa moslashib qolgan odamning tana harorati biroz pasaygan, asosiy almashinuv esa
ko‘ tarilgan bo‘ ladi. 
Muhit harorati tana haroratidan yuqori bo‘ lganida tanani sovutishning birdan-bir yo’li
terlashdir. Aniqlanishicha, issiqqa chiniqish tanadan ko‘ plab ter suyuqligi ajratish yo’li bilan olib
boriladi. Lekin bunday terda tuzlar kam bo‘ ladi, shuning uchun ham ko‘ p ter yo’qotish bo‘ 
lsada, mineral tuzlar almashinuvi buzilmasligi mukin. Havo issiq bo‘ lganida ko‘ p suv iste’mol
qilish (me’yordan oshiq) yurakka katta yuklama tushiradi. Issiq muhitda termoregulyasiyaning
mukammallashuvi nafaqat tinch paytda ro‘ y beradi. Bunday o‘ zgarishlar bevosita ish jarayonida
ham sodir bo‘ lib turadi. Standart jismoniy mashqlar bajarib turish issiq ta’sirida tana haroratining
ortiqcha ko‘ tarilib ketmasligiga olib keladi.[2] 
Issiq va sovuq haroratga organizmni chiniqtirish jismoniy mashg‘ulot va sport musobaqalaridan 
so‘ng organizmni jismoniy ish qobiliyatini tiklanishini antiaksidantlar va adaptogenlar singari tezda 
tiklaydi.
Adabiyotlar: 
1.Qodirov “Odam fiziologiyasi” Toshkent 1994 
2. I.G‘.Azimov, SH. Sobitov “Sport fiziologiyasi” Toshkent 1993
3. SH.Qurbanov, A.Qurbanov “Jismoniy mashqlarning fiziologik asoslari” Toshkent 2003 
4.B.T.Haydarov “Fiziologiya va sport fiziologiyasi” 
5. Dembo A.T. “Vrachebnыy kontrol v sporte” Moskva Medisina 1988