Щзбекистон республикаси олий ва щрта

KONTROL SAVOLLAR

8. 
   Zanjirning bir qismi va butun zanjir uchun Om qonunini yozib, so’ngra tushuntiring?
   
9. 
   Kirxgofning 1 va 2 qonunlarini tushuntirib bering?
   
10. 
    Ishchi formulani keltirib chiqarilishini tushuntiring?
    
11. 
    Shunt va uning qo’llanilishini ayting?
    

LABORATORIYA ISHI № 9

TOVUSH GENERATORINI DARAJALASH.

Kerakli asboblar: elektron oscillograf, tovush generatori, transformator.
Ishning maqsadi: O’zaro perpendikulyar bo’lgan tebranishlarni qo’shish, Lissaju shakllarini kuzatish orqali tovush generatorini darajalash.


NAZARIY QISM:

Tebranishlar chastotasi noma’lum bo’lgan garmonik tebranishlarni chastotasini aniqlashda Lissaju figurasi metodidan foydalaniladi. Bu metodning mohiyati shundan iboratki, bunda tekshirilayotgan tebranish o’zaro perpendikulyar bo’lgan aniq chastotali tebranish bilan qo’shiladi. Ikki bir xil chastotali bunday tebranishlar qo’shilishi natijasida Lissaju figurasi deb ataluvchi murakkab egri chiziqlar hosil bo’ladi. Bu shakllar ko’rinishiga qarab tekshirilayotgan tebranish manbaining chastotasini aniqlash mumkin.

Tebranishlar chastotasi, elektron oscillograf yordamida taqqoslanadi. Oscillograf trubkasining elektronlar dastasining vertikal og’diruvchi plastinkasiga kuchlanish tovush generatoridan, gorizontal og’diruvchi plastinkasiga kuchlanish chastotasi 50 Gc bo’lgan o’zgaruvchan tok tarmog’idan beriladi. O’zaro tik qo’shiluvchi tebranishlarning chastotasi orasida _y=n_x bog’lanish bo’lsa, ularning tenglamasi quyidagi tenglamalar sistemasi bilan ifodalanadi:

(1) (1)
Bu erda  tebranishlarning boshlang’ich fazasi (1) sistemani boshqacha yozish mumkin.
(2)
(2) sistemani kvadratga ko’tarib, so’ngra hadma-had qo’shib, quyidagi tenglamani hosil qilamiz.
(3)
(3) umumiy holda ellipsning tenglamasini ifodalaydi. Qo’shiluvchi tebranishlar orasidagi faza farqiga qarab bir necha hususiy holni bo’lishi mumkin.


1-rasm 2-rasm
1. Aytaylik tebranishlar bir xil fazada sodir bo’lsin. Agar =0 bo’lsa (3) tenglama quyidagi ko’rinishni oladi.
(4) to’g’ri chiziqning tenglamasini ifodalaydi (1-rasm).
Fazalar farqi = bo’lsin.
Bu holda (3) tenglamadan (5) kelib chiqadi.


3-rasm
(5) tenglama ellipsni ifodalaydi (2-rasm). Agar tebranishlar amplitudasi bir xil bo’lsa, ellips doiraga aylanadi. (1) tenglamalar sistemasidan


(6)


4-rasm
ekanligi kelib chiqadi. Oxirgi tenglikdan _x, _y va T_x, T_y lar mos holda x va  o’qi yunalishi bo’yicha bo’layotgan tebranishlar chastotasi va davri. Oxirgi tenglikni boshqacha yozish mumkin. . Bu ifodadan shunday hulosa kelib chiqadiki, t vaqt oralig’ida tebranayotgan nuqta,  o’qi yo’nalishida to’liq n_x marta va x o’qi yo’nalishida to’liq n_u marta tebranadi. Tebranuvchi nuqta t₁ vaqt o’tgandan so’ng boshlang’ich momentdagi fazada bo’ladi, ya’ni t₂=t₁ vaqt oralig’ida nuqtaning tebranishi aniq takrorlanadi. Natijada tebranishlar bir-biriga qo’shilib 3-rasmda ko’rsatilganidek shakllarni (Lissaju shakllarini) hosil qiladi. Agar n_x va n_y lardan biri irracional son bilan ifodalansa, yani nisbat butun sonlar nisbati bilan ifodalanmasa, bu hol fazalar farqini vujudga kelishiga olib keladi. Natijada Lissaju shakllari uzluksiz o’zgarib turadi.
Agar tebranishlardan birining chastotasi ma’lum bo’lsa, Lissaju shaklining ko’rinishiga qarab ikkinchi tebranishlar chastotasini aniqlash mumkin. Lissaju shakllarini oscillografda kuzatiladi. Buning uchun oscillografda trubkasining elektronlarni gorizontal og’diruvchi plastinkasiga chastotasi ma’lum bo’lgan (_x=50 Gc) kuchlanish, vertikal plastinkasiga chastotasi _u bo’lgan tekshirilayotgan kuchlanish beriladi. Aytaylik: bo’lsin.
Oxirgi tenglamadan
(7)
bo’lishini topamiz.
(7) tenglamadagi n_x va n_y kattaliklar tebranishlarning qo’shilishidan xosil bo’lgan Lissaju egri chizig’i X va Y o’qlarini necha marta kesib o’tishini ifodalaydi. Bundan tovush generatoridan berilayotgan tebranishlar chastotasini topishning quyidagi usuli kelib chiqadi. Masalan:


5-rasm


4-rasmda ko’rsatilgan egri chiziq X o’qini to’rt marta Y o’qini ikki marta kesib o’tadi.

Ya’ni n_x =4, n_y =2 bo’lishi kelib chiqadi. Ya’ni bo’ladi. Agar Lissaju figurasi ellips shaklida bo’lsa n_x=2, n_y =2 bo’lib, _x = _y ekanligi kelib chiqadi.

ISHNI BAJARISH TARTIBI.

1. 5-rasmda ko’rsatilganidek sxema tuziladi.

2. Oscillografning generator razvetkasi o’chiriladi (oscillografni «diapazon chastot» tumbleri «vkl» holatda bo’lishi kerak) va «usilenie po osyam» «X» va «U» dastasi 0 holatga qo’yiladi.
3. Elektr tarmog’iga tovush generatori, oscillograf va transformator ulanadi. Ekrandagi koordinat setkasi markaziga yorug’ dog’ fokuslanadi.
4. “Усиление по оси "X"” dastasini burab shkalani 1/2 qismigacha oq polosa hosil qilinadi.
5. Tovush generatorini “Амплитуда” dastasini burab ekranda Lissaju shakli xosil qilinadi.
6. Tovush generatorini “Регулятор частот” dastasini burab, ekranda aniq turg’un Lissaju shakli xosil qilinadi.
7. X va Y o’qini kesib o’tgan egri chiziqdagi nuqtalar soni n_x, n_y aniqlanib, (7) formula bilan _u topiladi.
8. Tovush generatorini chastotasini o’zgartirib, boshqa bir Lissaju shakli xosil qilinadi va (7) formula bo’yicha ν_у yana xisoblanadi.
9. Olingan natijalarga asoslanib _у=f(_x) bog’liqlik grafigi chiziladi.

KONTROL SAVOLLAR

1.Tebranishlar chastotasini aniqlashda qo’llaniladigan Lissaju shakli metodini tushuntiring?

2.Garmonik tebranishlar deb qanday tebranishlarga aytiladi?
3.Tebranishlar davri, chastotasi va fazasi deb nimaga aytiladi?
4.O’zaro perpendikulyar tebranishlar qo’shilganda qanday shakllar xosil bo’ladi?
5.Lissaju shakllariga qarab, noma’lum tebranish chastotasi qanday aniqlanadi?
6.Qo’shiluvchi tebranishlar chastotalarini nisbatiga qarab Lissaju shakllari qanday o’zgaradi?