билиш усули - материлистик диалектика усулидир. Бу усул тадкикотчини
моддий вакеликни билишнинг умумий принциплари билан куроллантиради.
Энг куп универсалликка эга булган ва техник фанлар буйича тадкикот
ишларида кулланиладиган асосий услублар хакида кискача тухталиб утамиз.
Тахлил (анализ) - илмий билиш усули булиб, унда тадкикот объекти
фикран тузувчи кисмларга булинади ёки унга хос булган белги ва хусусиятлар
алохида урганиш учун ажратилади. Тахлил килиш объектнинг алохида
элементлари
мохиятига тушуниб етиш, улардаги асосни аниклаш ва
богликликларни топиш, узаро таъсирлашишни аниклаш имконини беради.
Масалан, машинанинг ишончлилигини урганишда бу хусусиятни 3 та соддарок
кисмга ажратилади: узлуксизлик, умрбокийлик ва таъмирлашга яроклилик.
Сунг улардан хар бирини алохида урганиб чикилади.
Синтез - объект ёки объектлар гурухини бир бутун илмий текшириш
усули булиб, урганилаётган объект ва объектларнинг тузувчилари ва узига хос
белгиларини объектлар билан биргаликда тадкикот килади. Синтез усули
мураккаб системаларни урганиш характерига эга. Анализ (тахлил) ва
синтез
усуллари узаро боглик булиб бир-бирини тулдиради.
Индуктив усулда алохида ёлгиз вокеликдан, умумий хулосаларга,
алохида фактлардан - умумийлаштиришга утилади. Бу усул табиий ва тадбикий
фанларда кенг таркалган булиб, унинг мохияти шундаки, аник факт ва
объектларнинг хоссалари ва
богликлари хали ноаник, урганилмаган факт ва
объектларга хам таълукли килиб курсатилади. Масалан, куп сонли тажриба ва
кузатишларнинг курсатишича темир ва мис иссикдан кенгаяди. Бундан умумий
хулоса: барча металлар иссикдан кенгаяди.
Дедуктив усул индуктив усулнинг тескариси булиб, умумий
асослардан якка хулосалар чикарилади. Бу усул аник фанлардакенг
кулланилади. Сабаби бу фанларда якка богликликлар
умумий конунлар ва
аксиомалардан чикарилади. Индукция ва дедукция хам узаро синтез ва анализ
каби боглик.
Абстракция усули кузатилаётган вокеликнинг алохида, баъзан мухим
булмаган томонларидан фикрни чалгитиб эътиборни унинг умумий, мухим
томонларига каратиш учун кулланилади.
Назарий илмий тадкикот жараёнида, тадкикотчи, ажратилган хоссалар,
хусусиятлар, богликликлар ва узаро таъсирларни фикран анализ килиб,
натижада
илмий тушунчалар, конуниятлар ва бошка умумий назарий
билимларга эга булади, кайсики шулар илмий абстракцияни акс эттиради.
Формализация - илмий тадкикот усули сифатида шуни ифода этадики,
урганилаётган объект, вокелик, жараён математик
ибора ва формулаларда
ифодаланади. Формализация математик абстракция мохиятини ташкил этади.
Тадбикий техник фанларда формализация ва умуман математик
усуллар кенг кулланилади.
“Математизация” фан ёки илмий тадкикотни математизациялаш
нафакат
хисоблаш ишларини
математик бажариш, балки
математика
урганилаётган топширикларни конкрет шакллаш, уларни ечилиш шартларини
аник ва пухта аниклаб бериш учун хам хизмат киладиган усулдир. Математика
тадкикотчининг фикрларини тартибга солади ва мулохазаларига мантик беради.
129